ایران، مهد دانش و فناوری

ایرانیان ماشین‌هایی اختراع کردند که با نیروی باد کار می‌کرد و هم‌چنین اولین تقطیر الکل به دست ایشان صورت گرفت. هم‌اکنون دانشمندان ایرانی در تلاش برای زنده کردن مجدد عصر طلایی دانش پارسی، سعی در آزمودن قلمروهای جدید علمی نموده‌اند. بسیاری از دانشمندان ایرانی به صورت انفرادی و نیز همراه با فرهنگستان علوم پزشکی و فرهنگستان علوم ایرانیان در احیای این دوران طلایی همگام شده‌اند.

ایران یکی از معدود کشورهایی است که باعث ترقی و پیشرفت عرصه تعلیم و تربیت شد. علی رغم تحریم‌های بین‌المللی که در طول 30 سال گذشته عرصه را بر مردم و علم آموزان ایرانی تنگ کرده، جمعیت دانشجویان ایران از صد هزار نفر درسال 1979 به دو میلیون نفر در سال 2006 ارتقا پیدا کرده است. و در این میان دختران 70 درصد سهم دانشجویان رشته‌های علوم و مهندسی را به خود اختصاص داده‌اند.

روند پیشرفت علم و دانش در ایران به دو دوره اصلی تقسیم می‌شود، دوره پیش از اسلام و دوران پس از آن. بسیاری از مفاهیم علمی امروزی در ابتدا توسط ایرانیان ابداع و کشف شده‌اند که از آن جمله می‌توان به مدل منظومه شمسی با مرکزیت خورشید، سرعت نور و جاذبه زمین و الگوریتم اشاره کرد که این نشان دهنده نبوغ بالای این ملت است.

هدف ما در ارائه این مقاله آشنایی شما عزیزان با دست‌آوردهای بی‌نظیر ملتی است که علی رغم خدمات بی‌شماری که به بشریت کرده، گمنام و مهجور باقی مانده است. در ادامه به معرفی برخی از دستاوردهای ایرانیان باستان خواهیم پرداخت. همراه ما باشید.

قنات که یک سیستم مدیریتی منابع آب و آب‌رسانی است برای اولین بار در ایران مورد استفاده قرار گرفته است. بزرگ‌ترین و مشهورترین قنات‌ شناخته شده جهان در این کشور و در شهر گنبد کشف شده است و با وجود این‌که ۲۷۰۰ سال از ساخت آن می‌گذرد هم‌چنان آب آشامیدنی و آب کشاورزی مورد نیاز 40.000 نفر را تامین می‌کند.

حکما و مخترعین ایرانی دوران پارت‌ها و ساسانیان، اولین مخترعان باتری که با نام باتری بغداد نیز شناخته می‌شده، هستند. گروهی اظهار می‌دارند شاید از این باتری‌ها در درمان‌های پزشکی استفاده می‌شده و به باور گروهی دیگر از دانشمندان، از این باتری ها در آب‌کاری استفاده می‌شده است. فرآیندی که طی آن لایه نازکی از یک فلز را به سطح فلزی دیگر منتقل می‌کردند. تکنیکی که امروزه و به ویژه در کلاس‌های تجربی هم‌چنان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

1700 سال قبل از میلاد مسیح بابلی‌ها از چرخ‌های بادی برای پمپاژ آب مورد نیاز کشاورزی استفاده می‌کردند. در قرن 17 مهندسان ایرانی ماشین‌هایی پیشرفته‌ که با نیروی باد کار می‌کردند ساخته و توسعه دادند. مدل اولیه آسیاب‌های بادی اولین بار توسط بابلی‌ها به کار گرفته شده است.

در قرن دوازدهم، ریاضی‌دان نامی ایران محمدبن موسی خوارزمی الگوریتم را اختراع کرد، جبر را بسط و گسترش داد و بر اساس آن سیستم‌های حساب هندی و پارسی را از نو پی‌ریزی کرد که همین امر سبب شد اروپاییان نیز دستگاه عددی خود را از لاتین به هندی تغییر دهند.

تالیفات او در کتابی با عنوان جبر و مقابله توسط جرالد به لاتین ترجمه شد. در قرون وسطی کارهای خوارزمی تاثیری بنیادین در ترقی و پیشرفت علم ریاضیات در کشورهای غربی داشته است.

تاریخچه طبابت و آموزش پزشکی در ایران بسیار پربار بوده و تالیفات بسیاری در این باب وجود دارد. ایران همواره در بسط یافتن علوم یونان باستان و طب هندوستان درگیر بوده است. آن‌گونه که به نظر می‌رسد چه پیش از اسلام و چه پس از آن، این کشور در این وادی خوش درخشیده است.

اگر بخواهیم به نمونه‌ای در این باب اشاره کنیم باید از دانشگاه جندی شاپور (گندی شاپور) نام ببریم. این دانشگاه که بیمارستانی نیز داشته اولین مدرسه پزشکی آن دوران بوده است که دانشجویان آن به صورت آکادمیک و کاملا علمی و تحت نظر پزشکان با تجربه روی بیماران کار کرده و در عین حال آموزش می‌دیدند. در واقع این مرکز علمی که پذیرای دانشجویانی از سراسر دنیا بوده نقشی مهم در انتقال یافته‌ها و دانش طب ایران، یونان و هندوستان به جهان اسلام را برعهده داشته است.

حتی برخی از کارشناسان گامی فراتر نهاده ادعا می‌کنند که به سبب این دستاوردها باید افتخار اولین سیستم بیمارستانی را از آن ایرانیان دانست.

ایده پیوند اعضاء در دوران هخامنشیان مطرح شده بود و امروزه می‌توان آن را در گراورهای پرسپولیس مشاهده کرد. در این تصاویر شما با کایمرا (شیمر) مواجه می‌شوید. موجودی اساطیری که سر شیر، بدن ببر و دم مار داشت. اندام‌های جانوران مختلف که در یک موجود گرد آوری شده بود.

اسناد زیادی از درمان سردرد در ایران باستان در دست است. این اسناد اطلاعات و جزئیات آزمایش‌های گوناگونی که روی انواع مختلف سردرد صورت گرفته است را نشان می‌دهد. پزشکان ایران باستان لیستی از علائم و نشانه‌های سردرد، دلایل بوجود آورنده آن و نیز دستورات رژیمی و بهداشتی که برای جلوگیری از ابتلا به سردرد لازم است تهیه کرده‌اند. صحت و درستی این نوشته‌ها مورد قبول همگان قرار گرفته است. همچنین پزشکان لیست بلندبالایی از موادی که برای درمان انواع سردرد به کار می‌رفته تهیه کرده اند. بسیاری از یافته‌های ایرانیان باستان امروزه مورد تایید قرار گرفته است. هر چند هنوز موارد بی‌شمار دیگری نیز وجود دارند که برای استفاده در طب نوین در دست بررسی می‌باشند.

در قرن دهم و در کتاب شاهنامه‌، فردوسی از عمل سزارین که روی رودابه مادر رستم صورت گرفته صحبت می‌کند و همچنین در این داستان به شراب خاصی اشاره شده است که توسط موبدان زرتشتی تهیه شده و برای بیهوش کردن رودابه در طول عمل مورد استفاده قرار می‌گیرد. علی‌رغم شخصیت‌های اسطوره‌ای شاهنامه و اتفاقات عجیبی که در آن رخ می‌دهد، به نحوی این داستان نشان‌دهنده آشنایی ایرانیان باستان با فرایند بیهوشی بوده است.

در قرن دهم محمد زکریای رازی، پزشک، شیمی‌دان و فیلسوف نامی ایران زمین به عنوان موسس و پایه گذار استفاده از داروهای تجربی در درمان بیماری‌ها شناخته شد. از کشفیات او می‌توان به کشف الکل، ساخت جوهر گوگرد یا اسید سولفوریک، تولید اسید کلریدریک، ساخت اسید سیتریک و... اشاره کرد. او به دست‌آوردهای مهمی در عرصه طب نائل شد به طوری که جرج سارتن او را بزرگ‌ترین پزشک اسلام و قرون وسطی می‌داند و ظاهرا ابن سینا کتاب قانون خود را با الهام از کتاب الحاوی او نگاشته است.

بعدها شاگرد او ابوبکر جوینی اولین کتاب جامع در زمینه طب را به رشته تحریر درآورد.

بعد از ورود اسلام به ایران، دانش پزشکی همچنان در مسیر پیشرفت قرار داشت و با ظهور شخصیت‌های برجسته‌ای همچون رازی و هالی عباس به شکوفایی رسید. در آن‌زمان بغداد مرکز علم آموزی شده بود و به نحوی میراث جهانی مدرسه جندی شاپور ایرانیان محسوب می‌شد.

برای اولین بار نویسنده‌ای به‌نام آدولف فون‌هان به جمع آوری آثار نویسندگان ایرانی در باب طب پرداخته و آن‌ها را در کتابی گردآوری کرد که در سال 1910 و در لایپزیک منتشر شد. نویسنده در این کتاب بیش از 400 تالیف که به زبان فارسی و پیرامون طب نگاشته شده بودند را برشمرده است. البته به استثناء تالیفاتی از ابن سینا که به عربی نگاشته شده بودند.

همچنین نویسندگان و مورخانی هم‌چون میرهوف، کیسی وود و هرشبرگ به اسامی دست کم 80 چشم پزشک ایرانی اشاره کردند که رسالاتی در رابطه با آناتومی، فیزیولوژی و بیماری‌های چشمی نگاشته بودند. این آثار در طی سال‌های 800 تا 1300 پس از میلاد که دوران اوج شکوفایی ادبیات پزشکی مسلمانان محسوب می‌شده به رشته تحریر درآمده بودند. جدا از موارد ذکر شده دو تالیف مهم دیگر ایرانیان در عرصه پزشکی نیز توجه اروپاییان در قرون وسطی را به خود جلب کرده بود. یکی شرح و توصیف آناتومی از منصور بن محمد که در 1396 پس از میلاد نوشته شده بود و دیگری اثری از منصور موثق که در آن به خواص ادویه‌جات اشاره شده است .

1000 سال پس از میلاد مسیح بیرونی دایره‌المعارفی در باب اخترشناسی به نگارش درآورد که در آن پیرامون احتمال گردش زمین به دور خورشید مباحثی را مطرح کرده بود. این پیش از زمانی بود که تیکو براهه (منجم دانمارکی) اولین نقشه از آسمان را با استفاده از شکل و طرح جانوران برای توصیف صور فلکی ترسیم کند. در قرن دهم استاد ریاضی و ستاره شناس برجسته ایرانی عبدالرحمن صوفی چشم به چادر ستارگان دوخت و به عنوان نخستین نفر یک کهکشان را بدون استفاده از تلسکوپ ثبت و گزارش کرد. او سحابی زن به زنجیر بسته را در کهکشان آندرومدا کشف کرد و به این کهکشان عنوان ابر کوچک را داد. همچنین ستارگان مزدوج را نیز کشف کرده و نظریات بطلمیوس را اصلاح کرد.

خواجه نصیرالدین طوسی باور داشت که جرم دچار تغییرات می‌شود اما هرگز به طور کامل از بین نمی‌رود. او نوشت: جرم هرگز کاملا نابود نمی‌شود تنها دچار تغییراتی از جمله تغییر در شکل، رنگ، ترکیب و موقعیت و دیگر خصوصیات می‌گردد که در نهایت آن‌را به یک ماده ابتدائی و یا یک مجموعه کاملا متفاوت تبدیل می‌کند.

500 سال بعد میخائیل لومونوسوف و آنتون لارنس لاوازیه قانون پایستگی جرم را ارائه دادند که از ایده‌ای مشابه سود می‌برد. اگر چه باید به این مسئله توجه کرد که طوسی در چارچوب یک تفکر اسلامی درباره تکامل صحبت می‌کرد نه مثل داروین که از فلسفه مادی گرا ها در فرضیه‌هایش استفاده می‌نمود.

به علاوه او به طور کاملا فرضی در این مورد بحث کرده و هرگز سعی نکرد تا فرضیه‌هایش را به صورت تجربی نیز مورد بررسی و آزمایش قرار دهد. علی رغم این امر، با توجه به امکانات موجود در زمان حیات وی، مباحث او که به طرق مختلف روند انتخاب طبیعی را نشان می‌داد قابل توجه و تحسین می‌باشند.

جابر بن حیان فیلسوف و شیمی‌دان نامی ایرانی که او را پدر علم شیمی نام نهاده‌اند در سال 804 و در طوس بدرود حیات گفت. او پدر کشفیات متعددی است که در یک دایره المعارف گردآوری شده و نیز از او رسالات متعددی بر جای مانده که بیش از هزار موضوع گوناگون را مورد بررسی قرار می‌دهند. مجموعه این آثار انجیل راهنمای شیمی‌دانان اروپایی در قرن 18 به حساب می‌آمد. این تالیفات استفاده‌های گوناگونی داشت. هم‌چون کمک به رنگ‌رزی محصولات دباغی و منسوجات، تقطیر گیاهان و گل‌ها برای بدست آوردن عطر آن‌ها و نیز برای استفاده‌های دارویی، تولید باروت که یک ابزار قدرتمند نظامی محسوب شده و مسلمانان پیش از غربی‌ها به تولید آن نائل آمده بودند. این دانشمند نابغه ایرانی را باید به عنوان موسس علم شیمی مورد تقدیر و ستایش قرار داد. همچنین او به دلیل اختراعات بسیار و نیز ارائه روش‌ها و تجهیزاتی که حتی امروز نیز توسط شیمی‌دانان مورد استفاده قرار می‌گیرند شایسته سپاس جهانیان می‌باشد. فرآیندهای تبلور و تقطیر که هر دو در شیمی امروز مورد استفاده هستند از یافته‌های او است.

ابو علی حسن بن هیثم یا ابن هیثم که در غرب به نام الهازن نیز شناخته می‌شود در سال 965 در اهواز متولد شد و در 1035 در مصر دار فانی را وداع گفت. او به دلیل تالیفاتش در زمینه اپتیک و نیز به دلیل آزمایشاتی که در باب عدسی‌ها، آیینه، شکست و نیز بازتاب نور انجام داده است به عنوان پدر علم فیزیک نور شناخته می‌شود. او ثابت کرد که نور از جسم به چشم انسان می‌رسد نه اینکه خود چشم نور را منتشر کرده و باز بتاباند. این ایده درست خلاف آن‌چیزی بود که ارسطو باور داشت. به علاوه او توانست مشکل پیدا کردن نقاط واقع در یک آیینه کروی که نور از آن‌ها به چشم مشاهده کننده بازتاب پیدا می‌کند را حل کند. با تحقیق در مورد شکست نور مشخص کرد که اتمسفر ارتفاع مشخصی دارد و پدیده گرگ و میش ناشی از شکست اشعه‌های خورشیدی در زیر خط افق است.

پیش از آن‌که گالیله با طرح آزمایشاتی ثابت بودن سرعت نور را اثبات کند، این ابوریحان بیرونی بود که به عنوان نخستین دانشمند به طور رسمی این نظریه را مطرح کرده بود. از دیگر کارهای بیرونی میتوان به اختراع ترازوی با دقت بالا، رصد خسوف و کسوف اشاره کرد.

کمال الدین فارسی ریاضی‌دان و فیزیک‌دان معروف ایرانی و متولد تبریز اولین کسی بود که با استناد به ریاضیات و به شکلی رضایت بخش در مورد پدیده رنگین کمان نظریه‌ای مطرح کرد. او نخستین کسی بود که تئوری خطای چشم که بعدها در قواعد عکاسی از آن استفاده شد را ابداع کرد. همچنین او در مدلی توضیح داد که اشعه خورشید دوبار توسط ستون کوچکی از قطرات آب شکسته می‌شود و یک یا تعداد بیشتری بازتاب در فاصله میان این دو شکست رخ می‌دهد. او این فرضیه را با کمک آزمایشات تجربی مفصل و با استفاده از گوی‌های شفاف پر شده با آب و یک تاریک‌خانه به اثبات رساند.

از دیگر دانشمندان ایران می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

ابو عباس فضل حاتم نی‌ریزی (ستاره‌شناس و ریاضی‌دان)، برادران بنو موسی (سه برادر خراسانی که در ریاضی اخترشناسی و مکانیک تبحر داشتند)، ابو زید احمد بن بلخی(جغرافی‌دان و ریاضی‌دان)، ابو وفا بوزجانی (ریاضی‌دان و منجم)، ابو نصر عراقی( ریاضی‌دان و منجم، او استاد ابو ریحان بیرونی بود)، ابو ریحان بیرونی، غیاث ‌الدین جمشیدی کاشانی(ریاضی‌دان و اخترشناس) حکیم عمر خیام نیشابوری و مسعود عزنوی.

سعی ما در این مجال کوتاه تنها معرفی بخشی از نوابغ و ستارگان درخشان آسمان علم و دانش ایران زمین بوده است. مسلما تعداد بیشماری از دانشمندان، ادیبان و شاعران پرآوازه، فیلسوفان، مورخان، جغرافی‌دانان و... در این سرزمین پربرکت سکنی داشته‌اند که متاسفانه زمان کافی برای معرفی آنان نداریم. آن‌چه حائز اهمیت است آشنایی هر چه بیشتر نسل ما با تاریخ کشورمان و دست آوردهای عظیم علمی و فرهنگی است که ارمغان گذشتگان ما برای بشریت محسوب می‌شده است. باشد که این کار راه را بر راهزنانی که قصد چپاول تاریخ و ضبط شخصیت‌های با ارزش ما به نفع خود را دارند ببندد. کشورهایی که تنها به برکت همسایگی با ایران دست به هر جرح و تعدیلی در تاریخ به نفع خود می‌زنند و آن‌چه که نداشته و ندارند به غلط به خود نسبت می‌دهند. با آرزوی سرفرازی هر چه بیشتر ایران و ایرانی.