علم ژنومیک می‌تواند به کشف الگوی پراکندگی بیماری وبا کمک کند

پیشگیری و درمان وبا آسان است؛ اما این بیماری در بسیاری از کشورهای در‌حال‌توسعه همچنان هزینه‌ی هنگفتی به‌همراه دارد. در این زمینه، هدف سازمان جهانی بهداشت (WHO) این است که تا سال ۲۰۳۰، میزان مرگ‌و‌میر ناشی از بیماری وبا را تا ۹۰ درصد کاهش دهد و این بیماری را در ۲۰ کشور از ۴۸ کشور آلوده ریشه‌کن کند.

نقشه‌ی راه این سازمان روی کنترل بیماری در سطح ملی تمرکز دارد و عنصر مهم دراین‌باره مطالعه‌ درباره‌ی «نحوه‌ی آغاز شیوع بیماری» است. توالی‌یابی کامل ژنوم باکتری عامل بیماری وبا بینش جدیدی در زمینه‌ی محل ظهور سویه‌ها و سپس، پراکندگی آن‌ها در کل جهان فراهم می‌آورد. اکنون زمان آن رسیده که این پیشرفت‌ها را با اقداماتی تلفیق کنیم که با هدف سلامت مردم انجام می‌شود.

پژوهشی که اخیرا درباره‌ی ژنومیک شیوع وبا در یمن منتشر شده، نشان‌دهنده‌ی قدرت چنین رویکردهایی برای ردیابی خطوط سویه‌ها و نحوه‌ی تغییر آن‌ها طی زمان و مکان و ریشه‌های شیوع بیماری است که با عنوان «تبارشناسی جغرافیایی» (فیلوژئوگرافی) شناخته می‌شود. پژوهشگران ژنوم ۱۱۶ نمونه از باکتری مسبب اپیدمی یمن را تعیین توالی کردند و محل هرکدام را در درخت فیلوژنی بیش از هزار نمونه‌ی جداشده‌ی دیگر بررسی کردند. آن‌ها دریافتند این سویه از جنوب آسیا نشئت گرفته و قبل از انتشار در یمن، موجب بُروز اپیدمی‌هایی در شرق آفریقا شده است. این یافته‌ها با تصویر در‌حال‌پیدایش وبا هم‌سو است که در آن، جنوب آسیا به‌عنوان منشأ سویه‌هایی جدیدی درنظر گرفته می‌شود که به بُروز موجی از بیماری وبا در سرتاسر جهان منجر می‌شود.

اغلب تصور می‌شود سویه‌های موجود باکتری وبا از آفریقا نشئت می‌گیرند. درواقع، بینش‌های ژنومیک نشان می‌دهند سویه‌های فراگیر پیشین در آفریقا در دوره‌ی زمانی نسبتا کوتاهی ازبین رفته‌اند و ماندگارترین آن‌ها برای مدت ۲۸ سال دوام آورده بود. بنابراین، بدون ورود سویه‌های جدید وبا ممکن است به‌کلی از آفریقا ریشه‌کن شود.

در مقاله‌ی دوم، پژوهشگران کل ژنوم سویه‌های باکتری وبا را در آمریکای‌مرکزی و جنوبی بررسی کردند و به نتیجه‌ی مشابهی دست یافتند: اگرچه سویه‌های محلی ممکن است شیوع پراکنده‌ای از وبا را موجب شوند، این ورود سویه‌های آسیایی جدید است که علت اصلی ایپدمی‌ها محسوب می‌شود.

این تصویر تغییریافته‌ی شیوع بیماری که ژنومیک به‌نمایش گذاشته، نشان می‌دهد سازمان جهانی بهداشت به‌درستی روی کنترل وبا در آفریقا تلاش می‌کند؛ یعنی جایی که بیشترین نمونه‌های این بیماری در آن اتفاق می‌افتد. بااین‌حال، این امر نیز حیاتی است که وبا در آسیا نیز پیشگیری شود تا از میزان شیوع آن در بلندمدت کم شود. آسیا همچنین جایی است که بیشتر سویه‌های مقاوم باکتری وبا از آنجا نشئت می‌گیرند که دربرابر آنتی‌بیوتیک مقاوم‌اند.

«نقشه‌ی راه» سازمان جهانی بهداشت به‌طور مناسبی روی اساس کنترل وبا تأکید می‌کند. این بیماری که ازطریق آلودگی غذا و آب با مدفوع منتشر می‌شود، به‌آسانی با استفاده از سیستم‌های اولیه‌ی تصفیه‌ی آب آشامیدنی و فراهم‌کردن آب آشامیدنی سالم کنترل می‌شود. این عفونت بُروز اسهال حاد و شدیدی را باعث می‌شود که در چند ساعت ممکن است فرد را بکشد؛ اما بیشتر مواقع، خفیف هستند و با مصرف داروها و مایعات برای جبران آب ازدست‌رفته درمان می‌شوند.

وبا اغلب شاخصی از فقر شدید است و بیشتر در جمعیت‌های آسیب‌پذیری دیده می‌شود که درگیر جنگ یا فاجعه‌های طبیعی شده‌اند. این بیماری همه‌ساله به ابتلای ۱.۳ تا ۴ میلیون نفر در کل جهان منجر می‌شود و مرگ ۲۱،۰۰۰ تا ۱۴۳،۰۰۰ نفر را در پی دارد. در این دهه‌، بیشترین شیوع این بیماری در هائیتی، نیجریه، کنگو، غنا، منطقه‌ی شاخ آفریقا و شرق آفریقا دیده شد.

در سال ۲۰۱۷ در یمن، شیوع بیماری وبا موجب مرگ هزاران نفر شد

جنگ در یمن موجب ایجاد چنان ویرانی‌هایی شد که دسترسی‌نداشتن بیش از نیمی از جمعیت این کشور را به آب سالم به‌دنبال داشت. این امر نشان‌دهنده‌ی این موضوع است که چرا در این کشور بیش از ۱،۰۰۰،۰۰۰ نمونه‌ی وبا دیده شد و در سال ۲۰۱۷، بیش از ۲،۰۰۰ فرد نیز دراثرِ این بیماری از دنیا رفتند. این وضعیت موجب شد یمن وسیع‌ترین اپیدمی وبا را در دهه‌های اخیر تجربه کند.

علم ژنومیک روش‌های متداول نظارت و تشخیص را با تعریف شیوع‌ها در زمینه‌ای جهانی کامل می‌کند. با‌توجه‌به اینکه هزینه‌های تعیین توالی ژنوم باکتری وبا طی ۱۰ سال اخیر کاهش پیدا کرده، سازمان جهانی بهداشت باید موضوع استفاده از داده‌های ژنومیک را در دستورکار برنامه‌های آینده‌‌اش قرار دهد. این کار جمع‌آوری نمونه و تعیین توالی، فراهم‌کردن اطلاعات درباره‌ی پیدایش جهانی و الگوی گردش سویه‌های باکتری وبا در زمان واقعی را شامل می‌شود؛ شبیه آنچه این سازمان درباره‌ی سویه‌های ویروس آنفلوآنزای انسان انجام می‌دهد.

نظارت و ردیابی باکتری وبا مستلزم گزارش کامل شیوع‌ها و به‌اشتراک‌گذاشتن نمونه‌های زیستی است. هنوزهم بسیاری از کشورهایی که در آن‌ها شیوع وبا چشمگیر است، نمونه‌هایی از این بیماری را گزارش نکرده یا به‌حساب نمی‌آورند. بعضی از کشورهای منطقه‌ی شاخ آفریقا و شرق آفریقا و جاهای دیگر نیز اغلب شیوع عمده را به‌عنوان اسهال رقیق حاد گزارش نمی‌کنند و از عامل مسبب این بیماری چیزی نمی‌گویند. در این زمینه، این کشورها اغلب از واکنش‌های عمومی یا پیامدهای اقتصادی منفی مانند سقوط گردشگری می‌ترسند.

بااین‌حال همانند بسیاری از بیماری‌های عفونی دیگر، تلاش‌های سریع‌تر برای کنترل بیماری موجب می‌شود کارِ پیشگیری از گسترش سریع آن و ایجاد اپیدمی آسان‌تر شود. جمع‌‌آوری و به‌اشتراک‌گذاشتن نمونه‌ها در شیوع می‌تواند تصویر کاملی در زمینه‌ی جغرافیا و اپیدمی بیماری مهیا کند. سازمان جهانی بهداشت به کشورهایی که شیوع بیماری را اعلام می‌کنند، واکسن‌های خوراکی ارزان‌قیمت و مؤثری ارائه می‌کند؛ کمکی که شاید به این کشورها انگیزه‌ای برای گزارش نمونه‌های بیماری را بدهد. اگر کشوری درباره‌ی شیوع وبا در منطقه‌ی خود شفاف باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که نمونه‌های خود را دراختیار آن‌ها قرار دهد. با استفاده از علم ژنومیک، کشورها به دستاوردهای بیشتری در زمینه‌ی افزایش درک این بیماری و توانایی کنترل آن می‌رسند و این امر کمک می‌کند تصویر کامل‌تری از الگوی پراکندگی جهانی و پویای این بیماری وحشتناک فراهم شود.