داستان ویندوز ۳٫۰؛ آغاز عصر کاربران عادی کامپیوتر

در اوایل دهه‌ی ۱۹۹۰، دنیای سیستم‌عامل‌ها به‌ یک‌باره زیرورو شدو نحوه‌ی تعامل کاربران با کامپیوترها را تغییر داد. انتقال از رابط‌های متنی به محیط‌های گرافیکی جذاب نه‌تنها تجربه‌ی کاربری را بهبود بخشید، بلکه رقابت میان توسعه‌دهندگان را برای نوآوری و پاسخ به نیازهای روزافزون بازار تشدید کرد.

در همین دوره، رقابت بین غول‌های فناوری برای تسخیر بازار کامپیوترهای شخصی به اوج خود رسیده بود. اپل با مکینتاش پیشگام این عرصه به شمار می‌رفت و سیستم‌های مبتنی بر یونیکس نیز هرچند قدرتمند، عمدتاً محدود به محیط‌های دانشگاهی و سازمانی باقی مانده بودند. آی‌بی‌ام نیز روی پروژه‌ی مشترک OS/2 با مایکروسافت سرمایه‌گذاری کرده بود و می‌کوشید از قدرت سخت‌افزاری برای فروش نرم‌افزارهایش بهره ببرد.

نسخه‌های اولیه‌ی ویندوز با معرفی رابط کاربری مبتنی بر آیکون، تجربه‌ای کارآمدتر را به ارمغان آوردند؛ اما محدودیت‌های فنی، به‌ویژه در زمینه‌ی مدیریت حافظه و چندوظیفگی، به‌سرعت عملکرد آن‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌داد. این کاستی‌ها، به‌جای دلسرد کردن مایکروسافت، درس‌های ارزشمندی را ارائه دادند. انتقادات و تقاضای روزافزون کاربران، شرکت را قانع کرد که روی یک سیستم‌عامل قوی‌تر و مقیاس‌پذیرتر، سرمایه‌گذاری کند.

بااین‌حال، مایکروسافت برخلاف مخالفت‌های درون سازمانی، به توسعه‌ی ویندوز ادامه داد. تحلیلگران آن دوران، این پافشاری را ناشی از دو عامل کلیدی می‌دانستند: نخست، باور راسخ بیل گیتس (Bill Gates) به آینده‌ی رابط‌های گرافیکی به‌عنوان استانداردی اجتناب‌ناپذیر و دوم، ضرورت رقابت با مکینتاش اپل که با رابط گرافیکی روان و طراحی بصری ویژه‌ی خود، بازار را مسحور خود کرده بود.

افزون‌بر این، همکاری مایکروسافت با آی‌بی‌ام برای توسعه‌ی OS/2 (که درنهایت به اختلاف‌نظرهای فنی و استراتژیک منتهی شد) ردموندی‌ها را متقاعد کرد که باید کنترل کامل توسعه‌ی سیستم‌عامل خودشان را به دست بگیرند.

دیوید وایس (David Weise) پس از دریافت مدرک دکترای بیوفیزیک از دانشگاه پرینستون، به‌همراه چاک ویتمر (Chuck Whitmer) و ناتان میروولد (Nathan Myhrvold)، شرکتی به نام Dynamical Systems Research را در شهر اوکلند تأسیس کرد. این شرکت در تاریخ ۲۰ ژوئن ۱۹۸۶ با مبلغ ۱٫۵ میلیون دلار (معادل حدود ۴٫۶ میلیون دلار در سال ۲۰۲۵) از سوی مایکروسافت خریداری شد و همین اتفاق باعث پیوستن وایس به تیم توسعه‌ی ویندوز شد.

وایس که در آن زمان در گروه توسعه‌ی برنامه‌های کاربردی فعالیت داشت، معتقد بود که ویندوز پتانسیل بسیار بیشتری نسبت‌به سایر گزینه‌ها دارد و علاقه‌ای به آی‌بی‌ام و پروژه‌های نرم‌افزاری‌اش نداشت.

بحث داغ جلسات تخصصی مایکروسافت در سال‌های پایانی دهه‌ی ۸۰ میلادی، بیشتر درباره‌ی رفع محدودیت ۶۴۰ کیلوبایتی حافظه در هسته‌ی سیستم‌عامل بود. تیم توسعه به‌دنبال برنامه‌نویسی بود که بتواند با ایده‌های خلاقانه، این محدودیت را دور بزند؛ امتیازی که نصیب موری سارجنت (Murray Sargent) شد.

موری سارجنت، فیزیکدان و مهندس نرم‌افزاری بود که پس از دریافت سه مدرک دانشگاهی از ییل در دهه‌ی ۱۹۶۰، در سال ۱۹۶۹ به عنوان استاد فیزیک در دانشگاه آریزونا مشغول به کار شد و روی نظریه‌ی لیزر تحقیق می‌کرد؛ اما نبوغ فنی سارجنت فراتر از محیط آکادمیک بود، زیرا در کنار فعالیت دانشگاهی، به‌عنوان مشاور پاره‌وقت برای سازمان‌هایی از جمله آزمایشگاه علمی لس آلاموس و شرکت‌هایی مانند مایکروسافت کار می‌کرد.

اواخر ژوئن ۱۹۸۶، در جریان مراسم افتتاح دفتر تجاری Canyon-Park مایکروسافت، وایس دوست قدیمی خود، سارجنت را در آن مهمانی دید. آن دو در مورد محدودیت‌های برنامه‌نویسی مشغول گفت‌وگو شدند. در میانه‌ی بحث، سارجنت به ضعف سیستم مدیریت حافظه در ویندوز/۲۸۶ اشاره کرد و پیشنهاد داد که نسخه‌ای مبتنی بر حالت حفاظت‌شده (Protected Mode) که محدودیت ۶۴۰K رم را از میان بردارد، می‌تواند راهکار بهتری باشد. این گفت‌وگو، کوتاه و تأثیرگذار بود.

در کمال تعجب، دیوید به من پاسخ داد: «چرا که نه؟ همین الان شروع کنیم!» بنابراین، مهمانی را ترک کردیم و به دفتر مایکروسافت بازگشتیم. با استفاده از ابزار SST، هسته‌ی ویندوز ۲ را به حالت حفاظت شده منتقل کردیم. پس از مدتی آزمایش، به یک خطای جدی برخوردیم. دیوید آن خطا را رفع کرد و مرحله‌به‌مرحله پیش رفتیم.

- موری سارجنت، مدیر مهندسی نرم‌افزار در مایکروسافت

وایس برای چند هفته به‌صورت خستگی‌ناپذیر روی رفع اشکالات ویندوز ۲ کار کرد و از سارجنت خواست قابلیت‌های جدیدی به SST اضافه کند تا فرایند رفع خطا تسهیل شود. این پروژه کاملاً محرمانه بود، چرا که تمرکز مایکروسافت روی سیستم‌عامل OS/2 بود و احتمال می‌رفت که چنین پروژه‌ای متوقف شود.

پس از ساخت نمونه‌ی اولیه، برنامه‌هایی مانند ورد، اکسل و پاورپوینت در حالت حفاظت‌شده اجرا شدند و سپس تیم دونفره‌ی وایس و سارجنت، موفقیت خود را به استیو بالمر نشان دادند. بالمر بلافاصله گفت: «ادامه دهید!» سه روز بعد، در جلسه‌ی برنامه‌ریزی ویندوز ۳٫۰، بیل گیتس نیز با اشتیاق از این تصمیم حمایت کرد و پروژه به‌طور رسمی تأیید شد. پروژه‌ی مذکور بعدها پایه و اساس سیستم مدیریت حافظه‌ی ویندوز ۳ شد که در سه حالت مختلف اجرا می‌شد:

• حالت واقعی یا Real Mode برای پردازنده‌های ۸۰۸۸/۸۰۸۶
• حالت استاندارد یا Standard Mode برای پردازنده‌های ۸۰۲۸۶
• حالت بهبودیافته یا Enhanced Mode برای پردازنده‌های ۸۰۳۸۶

پویش پورمحمد

معماری x86 چهل‌وشش‌ساله شد؛ میراث تاریخ‌ساز اینتل ۸۰۸۶

مطالعه '9

نسخه‌ی مخصوص پردازنده‌های ۸۰۳۸۶ مبتنی‌بر حالت حفاظت‌شده با پشتیبانی از صفحه‌بندی حافظه‌ی مجازی (Paged Virtual Memory) بود که امکان استفاده از ظرفیت بیشتر حافظه‌ی فیزیکی و بهبود عملکرد سیستم مبادله‌ای (Swap) را فراهم می‌کرد. همچنین، این دو حالت حفاظت‌شده باعث اجرای بهتر برنامه‌های MS-DOS در محیط‌های مجازی (VDM) شد و امکان شبیه‌سازی سخت‌افزار و پشتیبانی از VCPI و DPMI را فراهم کرد.

همزمان با بهبودهای حافظه، ویندوز ۳٫۰ با ارتقای چشمگیر رابط کاربری گرافیکی (GUI)، تجربه‌ی کاربری را دگرگون کرد. جایگزینیِ ظاهر مسطح فایل‌ها با آیکون‌های سه‌بعدی و قابل کلیک، نه‌تنها استفاده از سیستم را ساده‌تر کرد، بلکه پایه‌ای برای رابط‌های پیشرفته‌تر در نسخه‌های بعدی ویندوز شد.

در هفته‌ها و ماه‌های پیش از انتشار ویندوز ۳، هیجان قابل توجهی در میان برنامه‌نویسان مایکروسافت به چشم می‌خورد. استیون سینوفسکی، یکی از چهره‌های کلیدی این شرکت، بیان می‌کند:

یکی از جذاب‌ترین بخش‌ها، ظاهر بصری این محصول بود. ویندوز ۱٫۰ و ۲٫۰ را شاید بتوانیم با اغماض، ناهماهنگ یا در بهترین حالت، بیش‌از‌حد ساده و کاربردی توصیف کنیم. بخش بزرگی از این مسئله به محدودیت‌های فنی آن دوران باز می‌گشت؛ نمایشگرها تنها به تعداد پیکسل‌هایی معادل یک آیکون برنامه‌ در آیفون‌های امروزی دسترسی داشتند و در بهترین حالت تنها از ۱۶ رنگ پشتیبانی می‌کردند.

- استیون سینوفسکی، رئیس اسبق بخش ویندوز در مایکروسافت

فارغ از بهبودهای قابل توجه در مدیریت حافظه، ویندوز ۳ در زمینه‌های ظاهر گرافیکی، سازماندهی و مدیریت فایل نیز پیشرفت‌هایی به‌همراه داشت. بخش اجرایی MS-DOS حذف و مدیریت فایل (File Manager) جایگزین آن شد. بخش تنظیمات (Control Panel) نیز بازطراحی شد و عملکرد نصب راه‌اندازهای چاپگر نیز بهبود چشمگیری یافت.

با انتشار ویندوز ۳، این سیستم‌عامل گرافیکی مایکروسافت روی مدل‌های بسیار بیشتری از کامپیوترها به‌طور پیش‌فرض نصب شد. پیش از این، در دوران ویندوز ۲، برخی کامپیوترهای مجهز به پردازنده‌های کلاس ۳۸۶ اینتل به‌دلیل نیاز به نرم‌افزاری که بتواند از قدرت و قابلیت‌های نوین این پردازنده‌ها استفاده کند، با ویندوز/۳۸۶ منتشر می‌شدند. این نسخه از ویندوز ۲ از نخستین محصولات نرم‌افزاری بهینه‌شده برای پردازنده‌های ۳۸۶ بود، اما فروش ویندوز ۲ چندان چشمگیر نبود؛درحالی‌که ویندوز ۳ مسیر جدیدی را برای انتشار گسترده پیش‌رو داشت.

همچنین با ارائه‌ی TCP/IP به‌عنوان یک افزونه‌ی رایگان و همکاری با شرکت‌هایی مانند سان مایکروسیستمز، پشتیبانی از شبکه‌های گسترده (WAN) فراهم شد. این معماری دو پروتکلی، نه‌تنها اشتراک‌گذاری همتا به همتا (Peer-to-Peer) را تسهیل کرد، بلکه پایه‌های فنی برای مدل کلاینت-سرور مایکروسافت و سلطه‌ی بعدی این شرکت در محیط‌های اداری شبکه‌ای را تقویت کرد.

حمیده خادم زاده

حافظه‌ های ذخیره سازی اطلاعات در گذشته به چه صورت بودند؟

مطالعه '9

ویندوز ۳ از قابلیت «تبادل پویای داده» (DDE) پشتیبانی می‌کرد که به‌روزرسانی خودکار داده‌ها بین برنامه‌های مختلف را ممکن می‌کرد. همچنین، سیستم راهنمای ویندوز و بازی Solitaire برای نخستین بار در این نسخه معرفی شدند.

مایکروسافت در انتشار ویندوز ۳ تغییرات چشمگیری ایجاد کرد که از مهم‌ترین آن‌ها، حذف نسخه‌ی Runtime بود که برنامه‌های ویندوز را از روی MS-DOS اجرا می‌کرد. به‌جای آن، مایکروسافت امکان ارتقاء از نسخه‌ی Runtime یا نسخه‌های قدیمی‌تر ویندوز را با قیمت ۵۰ دلار (معادل حدود ۱۳۰ دلار به ارزش سال ۲۰۲۵) فراهم کرد.

البته نسخه‌ی کامل ویندوز ۳ نیز ۱۴۹ دلار (معادل حدود ۳۶۰ دلار در سال ۲۰۲۵) قیمت داشت، اما برنامه‌ی مایکروسافت در به‌روزرسانی ارزان نسخه‌های قدیمی، استراتژی موفقی بود که سال‌های بعد نیز ادامه یافت.

ویندوز ۳٫۰ مایکروسافت در تاریخ ۲۲ می ۱۹۹۰ (۱ خرداد ۱۳۶۹)، تنها ۴۳۵ روز پس از انتشار ویندوز ۲٫۱۱، در صحنه‌ای باشکوه معرفی شد. برای رونمایی از ویندوز ۳، مایکروسافت مراسم بزرگی را در «تئاتر سیتی سنتر» نیویورک برنامه‌ریزی کرد که بودجه‌ی آن به ۳ میلیون دلار (حدود ۸ میلیون دلار در سال ۲۰۲۵) می‌رسید. این رویداد با حضور ۶۰۰۰ نفر برگزار و به‌صورت زنده در هفت نقطه‌ی دیگر دنیا پخش شد.

خیلی طول نکشید که MS-DOS به بخشی از تاریخ تبدیل شد و عملاً تنها به‌عنوان یک بوت‌لودر برای ویندوز استفاده می‌شد. از سوی دیگر، به‌تدریج محبوبیت OS/2 در میان کاربران کم شد و سهم آن از بازار به‌سرعت کاهش یافت. در ادامه، تأثیر مکینتاش نیز بر صنعت کامپیوتر به‌مراتب کمرنگ‌تر شد.

موفقیت تجاری ویندوز ۳٫۰ تجربیات عجیبی را در مایکروسافت رقم زد. این نرم‌افزار تمام پیش‌بینی‌های فروش را پشت‌سر گذاشت. یکی از فروشندگان بزرگ نرم‌افزار (احتمالاً شرکت EagHead) به قدردانی از این موفقیت، برای تمام کارمندان مایکروسافت (حتی تیم‌های درگیر پروژه‌ی OS/2) بستنی چوبی فرستاد؛ آن هم درحالی‌که ویندوز ۳٫۰ در عمل پروژه‌ی OS/2 را به حاشیه رانده بود! لری اوسترمن (Larry Osterman) یکی از توسعه‌دهندگان OS/2 خاطره‌ی آن روز را این‌گونه تعریف می‌کند:

در اتاقم نشسته بودم که عده‌ای با جعبه‌های بزرگ بستنی وارد شدند و به من هم یک بستنی دادند و گفتند: «این از طرف EagHead است. ممنون که ویندوز ۳٫۰ را موفق کردید!» عجیب بود؛ برای چیزی که نه‌تنها در آن نقشی نداشتم، بلکه پروژه‌ام را نابود کرده بود، جایزه گرفتم!

- لری اوسترمن ، توسعه‌دهنده‌ی OS/2 از مایکروسافت

انتشار ویندوز ۳٫۰ در می ۱۹۹۰ به‌عنوان نقطه‌ی عطفی در تاریخ سیستم‌عامل‌های مایکروسافت شناخته شد و با طراحی نوآورانه و کاربرپسند خود، تحسین گسترده‌ی منتقدان را برانگیخت. رابط گرافیکی مبتنی‌بر آیکون این سیستم‌عامل نه‌تنها انجام کارهای روزمره را ساده‌تر کرد، بلکه امکان شخصی‌سازی محیط کاربری را نیز فراهم آورد. مایکل میلر، سردبیر وقت InfoWorld، با اطمینان پیش‌بینی کرد که ویندوز ۳٫۰ زمینه‌ساز گذار کامل از محاسبات مبتنی‌بر متن به رابط گرافیکی مدرن خواهد شد.

نشریات معتبری مانند Computerworld مزایای ویندوز ۳ را با سیستم‌عامل‌هایی مانند OS/2 و یونیکس مقایسه کردند و چهره‌های سرشناسی نظیر گَری رِی از شرکت لوتوس معتقد بودند این نسخه نیازمند «بررسی جدی برای استفاده‌ی بلندمدت» است.

منتقدانی مانند تد نیدلمن از Modern Electronics رابط کاربری ویندوز ۳٫۰ را «پیشرفته‌ترین فناوری روز» خواندند و آن را با تلاش‌های اپل در ساخت لیسا و موفقیت بعدی مکینتاش مقایسه کردند. نیدلمن با اشاره به قیمت جذاب ارتقاء به ویندوز ۳٫۰، هشدار داد که کاربران ممکن است متحمل هزینه‌های اضافی برای به‌روزرسانی سخت‌افزار یا تطبیق نرم‌افزارها شوند.

بیل هاوارد از مجله‌ی PC Magazine به سادگیِ استفاده از رابط کاربری ویندوز ۳٫۰ اشاره داشت، اما تأکید می‌کرد که به‌اندازه‌ی مکینتاش اپل راحت نیست. بااین‌حال، تا فوریه‌ی ۱۹۹۱، مجله‌ی PC Magazine از گسترش روزافزون نرم‌افزارهای سازگار با ویندوز ۳٫۰ خبر داد که بسیاری از آن‌ها برای رقبایی مانند OS/2 در دسترس نبودند. این اکوسیستم نرم‌افزاری روبه‌رشد، همراه با هزینه‌ی کمتر سخت‌افزار نسبت به مکینتاش، جایگاه ویندوز را در بازار تقویت کرد.

موفقیت بی‌سابقه‌ی ویندوز ۳٫۰ با جنجال‌های حقوقی نیز همراه بود. منتقدان و کمیسیون تجارت فدرال آمریکا، مایکروسافت را متهم کردند که با تشویق توسعه‌دهندگان به تولید OS/2 برای آی‌بی‌ام، همزمان با توسعه‌ی ویندوز، در پی انحصاری کردن بازار بوده است. این اولین رویارویی جدی مایکروسافت با قوانین ضدانحصار به شمار می‌رود. چالش‌های حقوقی درنهایت در سال ۱۹۹۴ با توافق‌نامه‌ای پایان یافت که طی آن مایکروسافت متعهد شد بسته‌های نرم‌افزاری جداگانه را همراه سیستم‌عامل‌هایش منتشر نکند.

در ابتدا، سهم ویندوز ۳٫۰ در بخش‌های تولیدی مانند نرم‌افزارهای صفحه‌‌گسترده و پردازش متن محدود بود، اما تا سال ۱۹۹۵ این سهم به بیش از ۶۰ درصد رسید و رقبای بزرگی مانند لوتوس و وردپرفکت را کنار زد. جالب آنکه مایکروسافت در ابتدا ویندوز ۳٫۰ را جایگزینی ارزان‌قیمت برای OS/2 می‌دانست و قصد داشت برند ویندوز را پس از آن متوقف کند.

انتشار ویندوز ۳٫۰ در سال ۱۹۹۰ نه‌تنها نقطه‌ی عطفی برای مایکروسافت، بلکه آغازگر تحولی ساختاری در صنعت سیستم‌عامل بود. این نسخه با شکستن مرزهای فنی گذشته (از جمله محدودیت‌های حافظه و رابط کاربری ابتدایی) پیش‌درآمدی بر عصر مدرن محاسبات شخصی شد. ویندوز ۳٫۰ هم چارچوب‌های فنی و تجربه‌ی کاربری زمان خود را بازتعریف کرد و هم تغییرات استراتژیک و حقوقی را رقم زد که مسیر محاسبات شخصی را برای دهه‌های بعد شکل داد. از معماری حافظه‌ی پیشرفته تا جنجال‌های انحصارطلبی، این سیستم‌عامل نشان داد که نوآوری‌های فنی چگونه می‌توانند همزمان بازار، سیاست و حقوق را تحت‌تأثیر قرار دهند.

میراث ویندوز ۳٫۰ را می‌توان در سه محور کلیدی بررسی کرد: استانداردسازی رابط گرافیکی، ایجاد اکوسیستمی یکپارچه برای توسعه‌دهندگان و بازتعریف رابطه‌ی بین سخت‌افزار و نرم‌افزار. نوآوری‌های به‌دست‌آمده در این سه محور نه‌تنها مسیر مایکروسافت را تغییر داد، بلکه چارچوبی برای طراحی سیستم‌عامل‌های آینده، از جمله ویندوز ۹۵، ویندوز NT و حتی رقبایی مانند لینوکس و مکینتاش ایجاد کرد.

همچنین، موفقیت تجاری بی‌سابقه‌ی ویندوز ۳٫۰، با فروش ۱۰ میلیون نسخه در دو سال اول ثابت کرد که بازار به‌دنبال پلتفرمی بود که تعادل بین ثبات، سازگاری و تجربه‌ی کاربری را برقرار کند. این درس، مایکروسافت را به سمت ادغام عمیق‌تر سیستم‌عامل با نرم‌افزارهای اداری مانند آفیس سوق داد و مدل کسب‌وکاری را پایه‌گذاری کرد که همچنان پابرجا است.

امروزه، حتی مدرن‌ترین سیستم‌عامل‌ها (از اندروید تا iOS) بخشی از بعد فنی و فلسفه‌ی طراحی خود را مدیون همان انقلابی هستند که سه دهه‌ی پیش از سوی مایکروسافت کلید خورد.