مروری بر سیر تکاملی پلتفرم های پیام رسان (بخش اول)

اینترنت در کنار مزایا و کاربردهای بسیار زیادش، روش ارتباط افراد را در سراسر دنیا تغییر داده است و هرروز روش‌های ساده‌‌تری برای برقراری ارتباط با دیگران بر بستر اینترنت در دسترس قرار می‌گیرد. علاوه بر سرویس‌های ایمیل، امروزه سرویس‌های پیام‌رسان لحظه‌ای نقش بسیار بزرگی در مرتبط کردن افراد در سراسر دنیا ایفا می‌کنند. از نرم‌افزارهای پیام‌رسان ICQ گرفته تا AIM و از گوگل چت گرفته تا فیسبوک چت، همگی این امکان را فراهم کرده‌اند تا کاربران اینترنت امکان ارسال پیام به دیگر کاربران را به‌صورت لحظه‌ای و تقریبا بدون وقفه، برای سال‌های سال تجربه کنند.

اما نقطه‌ی آغاز پیام‌رسان‌های اینترنتی کجا بوده است؟ پیام‌رسانی لحظه‌ای یکی از ایده‌هایی بود که با گذشت زمان تکامل یافته است و بنابراین در زمان مطرح شدن این ایده، اجرای آن کار سختی محسوب می‌شد. آیا می‌دانید پیام‌رسانی لحظه‌ای یا حداقل طرح اولیه‌ی این فناوری در واقع پیش از روی کار آمدن شبکه‌ی جهانی وب مطرح شده است؟

در ادامه قصد داریم مهم‌ترین پیشرفت‌های پیام‌رسانی لحظه‌ای را از حدودا ۵۰ سال قبل تاکنون مرور کنیم. 

آغازی چشم‌گیر

عبارت «پیام‌رسانی لحظه‌ای» در اوایل دهه‌ی ۹۰ میلادی به یکی از عبارات رایج مورد استفاده‌ی کاربران تبدیل شد، اما طرح اولیه‌ی آن به اواسط دهه‌ی ۶۰ میلادی بر‌می‌گردد. سیستم‌عامل‌های چندکاربره از جمله سیستم به اشتراک‌گذاری زمان سازگار (CTSS) که در مرکز محاسبات مؤسسه تکنولوژی ماساچوست (MIT) و در سال ۱۹۶۱ ساخته شد، این امکان را فراهم آورده بود تا ۳۰ کاربر بتوانند به‌طور هم‌زمان به حساب کاربری خود وارد شوند و به یکدیگر پیام‌ ارسال کنند.

برنامه‌نویسان در دهه‌ی ۷۰ روی یک پروتکل نظیر به نظیر کار کردند که در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و دانشگاه‌ها اجازه می‌داد کاربران یک رایانه‌ی یکسان بتوانند ارتباطی ساده با یکدیگر برقرار کنند.

این سیستم که شاید بیشتر شبیه به چیزی است که اکنون ما آن را با نام پست الکترونیک یا همان ایمیل می‌شناسیم، تا سال ۱۹۶۵ صدها کاربر ثبت‌شده از ام‌آی‌تی و دیگر دانشگاه‌های جدید انگلستان داشت.

برنامه‌نویسان رایانه‌ای در دهه‌ی ۷۰ میلادی روی یک پروتکل نظیر به نظیر کار کردند که در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و دانشگاه‌ها، اجازه می‌داد کاربران یک رایانه‌ی یکسان بتوانند ارتباطی ساده با یکدیگر برقرار کنند.

سرویس اطلاع‌رسانی زفر (Zephyr Notification Service) نیز در دهه‌ی ۸۰ میلادی و تحت پروژه‌ای به نام آتینا توسط ام‌آی‌تی ساخته شد. این سرویس از یونیکس به‌منظور دریافت و ارسال پیام‌ها به کاربران استفاده می‌کند. برخی از مؤسسات از جمله ام‌آی‌تی و دانشگاه کارنگی ملون همین حالا هم از این نوع سیستم‌ها استفاده می‌کنند.

در دهه‌ی ۸۰ سیستم تابلو اعلانات (Bulletin Board System یا به‌اختصار ‌BBS) نیز توجهات بسیاری را به خود جلب کرد. BBS سیستمی است که به کاربران اجازه می‌دهد با استفاده از برنامه‌ی ترمینال، نرم‌افزارهای مورد نظر خود را دانلود و آپلود کنند و با دیگر کاربران این سیستم، پیام مستقیم ارسال و دریافت کنند.

کومودور اینترنشنال در سال ۱۹۸۲ پی‌سی جدیدی به نام کومودور ۶۴ (Commodore 64) معرفی کرد. از جمله قابلیت‌های کومودور ۶۴ می‌توان به سرویس اینترنتی و کوانتوم لینک (با نام کیو-لینک نیز شناخته می‌شود) اشاره کرد که بعدها و در دهه‌ی ۹۰ به‌عنوان آمریکا آنلاین (AOL) شناخته می‌شد. کاربران کیو-لینک می‌توانستند برای ارسال پیام‌های متنی به دیگر کاربران این سیستم از طریق مودم، هزینه‌ی اشتراک ماهانه‌ی آن را پرداخت کنند و شخص دریافت‌کننده پیام می‌توانست پاسخ پیام‌ها را ارسال یا از آن‌ها صرف‌نظر کند.

شبیه‌ساز CB کامپیوسرو در سال ۱۹۸۰ ساخته شد تا باند رادیویی شهروندان را از طریق پیام‌های متنی شبیه‌سازی کند. این شبیه‌ساز به‌عنوان اولین سرویس چت آنلاین شناخته می‌شود.

پیشرفت بازار پیام‌رسانی لحظه‌ای

شرکت میرابیلیس ICQ را در سال ۱۹۹۶ معرفی کرد. این نرم‌افزار یک پیام‌رسان متنی بود که در ابتدا، بین کاربران آنلاین محبوبیت بسیار زیادی پیدا یافت و در آن زمان کاربران زیادی از آن استفاده می‌کردند. ICQ امکان چت‌های چندکاربره، ارسال فایل، یک فهرست با قابلیت جستجوی کاربران و امکانات فراوان دیگری در اختیار افراد قرار می‌داد. سال ۱۹۹۸ کمپانی AOL، میرابیلیس و پیام‌رسان این شرکت یعنی ICQ را خریداری کرد و سپس در سال ۲۰۱۰ آن را به کمپانی دیجیتال اسکای تکنولوژیز فروخت. جدیدترین نسخه‌ی ICQ امکان یکپارچه شدن با فیسبوک، موبایل و دیگر آپدیت‌های آینده دارد.

به‌هرحال تغییر واقعی در این حوزه در سال ۱۹۷۷ رخ داد؛ زمانی که AOL نرم‌افزار پیام‌رسان جدیدی به نام AIM معرفی کرد. این پیام‌رسان موفق شد نظر بسیاری از کاربران اینترنتی علاقه‌مند به فناوری را به خود جلب کند. هنگامی که شما در مورد AIM فکر کنید، احتمالا به یاد صداهای باز و بسته شدن در خواهید افتاد. این صداها زمانی پخش می‌شد که دوستان شما در لیست مخاطبان ظاهر و ناپدید می‌شدند. AIM نیز همانند سرویس‌هایی که قبل از این پیام‌رسان روی کار آمده بودند، به کاربران اجازه می‌داد پیام‌های مورد نظرشان را برای یکدیگر ارسال کنند. هر کاربر در این پیام‌رسان یک پروفایل داشت و برای درگیر شدن بیشتر کاربران، پیام‌هایی برای تعیین وضعیت آن‌ها در نظر گرفته شده بود. با AIM توسعه‌ی بات‌های مختلف نیز آغاز شد که از جمله می‌توان به StudyBuddy و SmarterChild اشاره کرد و کاربران می‌توانستند با این بات‌ها تعامل برقرار کنند. AIM در سال ۲۰۰۵ در بازار پیا‌م‌رسانی لحظه‌ای اعلام کرد که ۵۳ میلیون کاربر دارد. یکی از قابلیت‌های محبوب و پراستفاده‌ی AOL اتاق‌ چت بود که امکان چت‌های چندکاربره را فراهم می‌کرد و بدین ترتیب چندین نفر می‌توانستند به‌طور هم‌زمان برای یکدیگر پیام‌ ارسال کنند.

کمپانی یاهو در سال ۱۹۹۸ پیام‌رسان خود را با نام یاهو مسنجر معرفی کرد. بد نیست اشاره کنیم نام این نرم‌افزار در ابتدا یاهو پیجر بود. کاربران می‌توانستند با حساب کاربری یاهوی خود، به این پیام‌رسان لاگین کنند.

از دیگر قابلیت‌های یاهو مسنجر در آن زمان می‌توان به دفترچه آدرس یکپارچه و پیام‌های سفارشی برای تعیین وضعیت کاربری اشاره کرد. علاوه بر این یاهو مسنجر همانند AOL سرویس اتاق‌های چت را هم به کاربران خود ارائه می‌داد.

پیجِن در سال ۱۹۹۸ با نام Gaim کار خود را به‌عنوان یک کلاینت متن‌باز پیام‌رسانی لحظه‌ای آغاز کرد. این نرم‌افزار به کاربران اجازه می‌داد روی چندین سیستم‌عامل مختلف با مخاطبان خود ارتباط برقرار کنند. در سال ۲۰۰۷ مشخص شد که پیجِن ۳ میلیون کاربر دارد.

مایکروسافت نیز در این حوزه فعالیت‌هایی انجام داده است. ردموندی‌ها در سال ۱۹۹۹ پیام‌رسان ام‌اس‌ان را منتشر کردند. بخشی از متن معرفی این پیام‌رسان که در مطبوعات منتشر شد، بدین شرح است: «سرویس پیام‌رسان ام‌اس‌ان به کاربران اعلام می‌کند که دوستان، خانواده و هم‌کلاسی‌های آن‌ها چه زمان آنلاین هستند. این نرم‌افزار امکان ارسال پیام‌های آنلاین و ایمیل را به بیش از ۴۰ میلیون کاربر سرویس ایمیل ام‌اس‌ان هات‌میل و نیز افرادی که از پیام‌رسان AOL استفاده می‌کنند، فراهم کرده است.»

مایکروسافت در سال ۲۰۰۵  نام سرویس چت خود را به «ویندوز لایو مسنجر» تغییر داد و امکاناتی مثل اشتراک‌گذاری عکس، یکپارچه شدن با شبکه‌های اجتماعی و بازی‌ها را به آن اضافه کرد. در سال ۲۰۰۹ این شرکت اعلام کرد که سرویس ویندوز لایو مسنجر بیش از ۳۳۰ میلیون کاربر فعال ماهانه دارد.

زبان پیام‌رسانی لحظه‌ای

یکی از دلایل مهمی که باعث شد پیام‌رسانی لحظه‌ای در دهه‌ی ۹۰ میلادی به میزان قابل توجهی در بین کاربران شناخته شود و مورد استفاده قرار گیرد، زبان کوتاه شده و اختصاراتی بود که همراه با این فناوری در بین افراد رایج شد. در ادامه برخی از این اختصارات را با یکدیگر مرور می‌کنیم:

BRB:اBe Right Back (الان برمی‌گردم)

LOL:اLaugh(ing) Out Loud (با صدای بلند خندیدن)

OMG:اOh My God/Gosh (اوه خدای من)

ROFL:اRolling On Floor Laughing (از خنده روی زمین غلت زدن)

TTYL:اTalk To You Later (بعدا با شما صحبت می‌کنم)

TY:اThank You (متشکرم)

NP:اNo Problem (مشکلی نیست)

OTP:اOn The Phone (دارم با تلفن صحبت می‌کنم)

و بسیاری از اصطلاحات دیگر که شاید خودتان بهتر از هر کس دیگری با آن‌ها آشنایی داشته باشید.

زبان پیام‌رسانی لحظه‌ای بسیار فراگیر شد؛ به‌طوری که امروزه استفاده از آن در سرویس ایمیل و حتی سرویس پیام‌ کوتاه متنی (SMS) بسیار رایج است.

پیام‌رسانی لحظه‌ای در دهه‌ی ۲۰۰۰ میلادی

در سال ۲۰۰۰ توجه کاربران اینترنت به سرویس جَبر (Jabber) جلب شد. جبر در واقع یک پیام‌رسان لحظه‌ای چند پروتکلی است که به‌منظور ارائه‌ی یک درگاه یکپارچه برای چت و دسترسی هم‌زمان به لیست مخاطبان کاربر در بزرگ‌ترین شبکه‌های پیام‌رسانی آن زمان از جمله یاهو، AIM و ام‌اس‌ان توسعه داده شد. Jabber.org در ابتدا یک سرویس پیام‌رسانی لحظه‌ای بود که بر پایه‌ی پیام‌های قابل برنامه‌ریزی و پروتکل XMPP کار می‌کرد. جبر در آگوست سال ۲۰۱۲ به دلیل حملات منع سرور و جلوگیری از سوء‌استفاده از کاربران، امکان ثبت‌نام اعضای جدید را در سرویس خود غیر فعال کرد.

در سال ۲۰۰۲ کمپانی اپل آی‌چت یا آی‌چت AV را برای سیستم‌عامل مک او‌اس ایکس توسعه داد. کاربران مک می‌توانستند دفترچه‌ی آدرس و ایمیل اپل را در یک نرم‌افزار بومی یکپارچه کنند. علاوه بر این آی‌چت با AIM نیز سازگاری داشت.

در سال ۲۰۱۱ شرکت اپل آی‌مسیج را برای سیستم‌عامل به‌روز شده‌ی مک اواس معرفی کرد. در سیستم‌عامل اواس ایکس مانتین لیون، بخش مسیجز جایگزین آی‌چت و آی‌مسیج شد. مسیجز به کاربر اجازه می‌دهد به کاربران همه‌ی محصولات اپل، به‌طور نامحدود پیام ارسال کند.

اسکایپ در سال ۲۰۰۳ معرفی شد و این امکان را فراهم کرد تا کاربران اینترنت بتوانند با دیگران تماس‌های صوتی، تصویری و متنی برقرار کنند. احتمالا قابلیت‌های پیام‌رسانی در اسکایپ محبوب‌ترین ویژگی ارائه‌شده در این سرویس محسوب نمی‌شود،؛ این در حالی است که کنفرانس‌ ویدیوی از جمله برترین و قدرتمندترین امکانات اسکایپ تلقی می‌شود که توسط کاربران زیادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اسکایپ در جولای سال ۲۰۱۱ به‌روزرسانی مهمی دریافت کرد و با فیسبوک یکپارچه شد؛ بنابراین کاربران اسکایپ می‌توانند دوستان فیسبوک خود را هم در این سرویس مشاهده کرده و علاوه بر این به چت‌های فیسبوک خود در هر دو سرویس دسترسی داشته باشند.

میبو یکی دیگر از پیام‌رسان‌های تحت وب است که فعالیت خود را در سال ۲۰۰۵ آغاز کرد. پیش از اینکه این سرویس توسط گوگل خریداری شود از یاهو مسنجر، ویندوز لایو مسنجر، AIM ،ICQ، مای‌اسپیس، فیسبوک چت، گوگل‌تاک و پیام‌رسان‌های دیگر پشتیبانی می‌کرد. میبو همچنین نسخه‌‌ی موبایل مخصوص دو سیستم‌عامل اندروید و آی‌اواس منتشر کرده است.

چت رسانه‌های اجتماعی

در سال ۲۰۰۵ شرکت گوگل از سرویس پیام‌رسان خود با نام گوگل تاک (Google Talk) رونمایی کرد که از آن به‌عنوان گوگل چت یا جی‌چت نیز یاد می‌شود. این سرویس از طریق وب و اپلیکیشن‌های موبایل در دسترس کاربران قرار گرفت. گوگل‌ تاک همیشه در قالب یک پنجره در جیمیل کاربران نمایش داده می‌شد و امکان برقراری ارتباطی آسان را با مخاطبان ایمیل شما فراهم می‌کرد. سرویس مورد بحث قابلیت‌هایی مثل، پیام‌رسانی متنی و تماس‌های صوتی و تصویری ارائه می‌داد. گوگل تاک چند وقت قبل با گوگل پلاس یکپارچه شد و بدین طریق کاربران این شبکه‌ی اجتماعی می‌توانند با دیگر کاربران گوگل پلاس چت کنند.

مای‌اسپیس در سال ۲۰۰۶ مای‌اسپیس آی‌ام (MySpaceIM) را به‌عنوان یک سرویس اضافه به پلتفرم اجتماعی خود افزود. مای‌اسپیس اولین شبکه‌ی اجتماعی‌ است که سرویس پیام‌رسان را در کنار پلتفرم اصلی خود در اختیار کاربرانش قرار داد. مای‌اسپیس آی‌ام این امکان را فراهم کرد تا کاربران شبکه‌ی اجتماعی مورد اشاره بتوانند روی دسکتاپ، پیام‌های لحظه‌‌ای برای دوستان خود ارسال کنند. نسخه‌ی تحت وب این سرویس نیز در سال ۲۰۰۹ شروع به کار کرد. بعدها مای‌اسپیس آی‌ام با اسکایپ هم یکپارچه شد.

در سال ۲۰۰۸، فیسبوک از سرویس فیسبوک چت رونمایی کرد. سرویس یادشده به کاربران این امکان را می‌دهد تا بتوانند با یک یا چند نفر از دوستان خود به‌طور آنلاین چت کنند. فیسبوک در سال ۲۰۱۱ فیسبوک چت را به‌روزرسانی کرد و بدین ترتیب امکان انجام چت‌های تصویری بر بستر این سرویس فراهم شد. سرویس یادشده با اسکایپ یکپارچه شده است و کاربران می‌توانند از طریق اپلیکیشن موبایل فیسبوک مسنجر هم به آن دسترسی داشته باشند.

در قسمت بعد روند تکامل سرویس‌های پیام‌رسان را به‌خصوص در گوشی‌های موبایل ادامه خواهیم داد.

نظر شما در مورد سرویس‌های پیام‌رسانی که در این مقاله به آن‌ها اشاره شد چیست؟ تجربه‌ی استفاده از کدام سرویس را دارید؟