رونمایی از کتاب «حقوق کاربران فضای مجازی»؛ خلأ حمایت از کاربران در ایران

مراسم رونمایی از کتاب «حقوق کاربران فضای مجازی»، نوشته باقر انصاری و شیما عطار در «شهر کتاب مرکزی» برگزار شد. در مراسم رونمایی از این کتاب، به‌عنوان اولین کتابی که به‌صورت جامع حقوق کاربران اینترنتی را برشمرده است، علاوه بر نویسندگان کتاب، حسن نمکدوست، استاد روزنامه‌نگاری و محمد رهبری، سیاست‌پژوه و پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی، در کنار سایر مدعوین و رسانه‌ها حضور داشتند.

در ابتدای مراسم مجری برنامه ضمن معرفی کتاب به‌عنوان یکی از پروژه‌های مرکز پژوهش و نوآوری فانوس از باقر انصاری، حقوقدان و نویسنده کتاب برای گفت‌وگو دعوت کرد. انصاری درباره اهمیت حقوق افراد در فضای مجازی گفت: «در کشورهای توسعه‌یافته درباره حقوق افراد در فضای مجازی اسناد بین‌المللی و منشورهای حقوقی متعدد تهیه و تدوین شده است، درحالی‌که در کشور ما با این موضوعات بیگانه هستیم. ما قواعد حقوقی حاکم بر فضای مجازی را نمی‌دانیم و حتی برعکس عمل می‌کنیم. افرادی که در فضای مجازی فعالیت می‌کنند باید از حقوقی برخوردار باشند و این کتاب به مسائل حقوقی کاربران در فضای مجازی پرداخته است.»

در جهانِ امروز این احکام مانند سلب افراد از حقوق اساسی و بنیادی‌شان است. همین‌طور حق بی‌نامی از حقوق افراد در فضای مجازی است، مگر ما در فضای واقعی از سوپرمارکت خرید می‌کنیم مشخصات و شماره ملی خودمان را به صاحب فروشگاه می‌دهیم؟ اما در کشور ما مصوبه تصویب می‌کنیم که کلیه فعالیت‌ها باید با هویتِ معتبر باشد، این نشان می‌دهد با حقوق افراد در فضای مجازی آشنایی نداریم، ضمن این‌که مصوباتی از این قبیل از آنجا که حقوق اساسی بشر را محدود می‌کنند نمی‌توانند مصوبه، سند، آیین‌نامه، دستورالعمل و بخشنامه باشند و این موارد درصورت وجود حتما باید به‌شکل قانون مقرر شوند.

- باقر انصاری، استاد دانشگاه

این استاد دانشگاه گفت: «درکشورهای توسعه‌یافته فضای خاصی برای کنشگران فضای مجازی ایجاد شده که اگر احساس کردند حقوقشان دارد نقض می‌شود با مراجعه به آن مراکز حقوق خود را پیگیری کنند، پیش‌بینی چنین مراکزی برای این است که بتوانند فعالیت افراد در فضای مجازی را تضمین کنند، اما این حقوق در کشور ما شناخته شده نیست و این تضمین‌ها نیز وجود ندارد.»

نویسنده کتاب «حقوق کاربران فضای مجازی» گفت: «این کتاب به حقوقی از کاربران در فضای مجازی پرداخته است که بخش زیاد آن‌ها شکلی هستند، مانند حق دسترسی به اینترنت، دسترسی به فناوری‌های مرتبط با اینترنت، حقوق محتوایی و آزادی بیان و حقوق کاربران در فضای مجازی درباره داده‌های‌شان که در اختیار دیگران قرار می‌گیرد. بخش دوم این کتاب درباره داده‌های شخصی افراد است.»

در ادامه شیما عطار، حقوقدان و دیگر نویسنده کتاب، توضیحاتی درباره کتاب حقوق کاربران فضای مجازی ارائه کرد و گفت: «بخش دوم کتاب نگارش بنده است که به حقوق کاربران فضای مجازی اختصاص دارد. فضای مجازی محیطی را فراهم کرده که دسترسی به داده‌های شخصی افراد آسان شده است، آن‌هم داده‌هایی که در جهان امروز اهمیت زیادی دارند و دسترسی به آن‌ها رمز قدرت به‌شمار می‌رود، بنابراین شناخت حقوق داده‌ها و حقوق اشخاص حوزه داده یعنی همین کاربران فضای مجازی اهمیت بسیار زیادی دارد.»

فضای مجازی محیطی فراهم کرده که از سازمان‌های دولتی تا شرکت‌های خصوصی می‌توانند به داده‌های افراد دسترسی داشته باشند. به‌دنبال نا امنی در حوزه داده، حقوقدانان نگران نقض حریم خصوصی اشخاص شدند، بنابراین تصمیم گرفتند قوانینی برای حفظ حریم شخصی افراد در فضای مجازی تصویب کنند، هدف آن‌ها از تصویب این قوانین حفظ استقلال فردی و کرامت انسان‌ها بود تا آن‌ها بتوانند بر داده‌های شخصی خود کنترل داشته باشند، کنترلی که برمبنای اقتصاد داده‌محور در جهان کنونی روز به روز تضعیف شده است.

- شیما عطار، حقوقدان

عطار ادامه داد: «بیش از ۵۰ سال است که قوانین حمایت از داده در سطح جهانی، از اروپا گرفته تا چین، عربستان، ترکیه، مالزی و اندونزی مورد توجه قرار گرفته، اما متأسفانه در کشور ما این حوزه با خلأ اساسی مواجه است و قانون جامع برای حمایت از کاربران فضای مجازی درباره داده‌هایشان وجود ندارد، به‌همین دلیل در بخش دوم کتاب به این حقوق پرداخته شد.»

بعد از سخنان نویسندگان کتاب محمد رهبری، پژوهشگر مسائل اجتماعی سخنان خود را با این گزاره آغاز کرد که «حقوق کاربران فضای مجازی» کتاب مهمی است. رهبری ادامه داد: «ابتدا باید پرسید چرا این کتاب اثر مهمی است؟ در سراسر دنیا حقوق کاربران فضای مجازی توسط دو گروه عمده دائم نقض می‌شود، یکی دولت‌ها و دیگر شرکت‌های خصوصی، طوری‌که از رد پای ما در فضای مجازی محتواهای مورد علاقه‌مان را شناسایی می‌کنند و از آن برای تبلیغات سیاسی یا اقتصادی بهره می‌برند. متأسفانه ما در شرایطی هستیم که بخشی از حقوق شهروندی‌مان مورد توجه قرار نمی‌گیرد، برخی از این حقوق پایمال‌شده را می‌دانیم اما از برخی دیگر اصلاً اطلاعی نداریم، حقوق کاربران در فضای مجازی از جمله حقوقی است که اساساً ما کاربران شبکه‌های اجتماعی از آن بی‌اطلاع هستیم و حتی فارغ از این‌که این حقوق توسط قانونگذار چقدر رعایت می‌شود یا نمی‌شود، آن را مطالبه هم نمی‌کنیم.»

رهبری مطالب کتاب را برای آشنایی شهروندان با حقوق‌شان در فضای مجازی مناسب دانست و در این‌باره گفت: «به‌نظرم مباحث این کتاب خیلی مهم است و جامع و دقیق به این حقوق اشاره می‌کند، طوری‌که می‌تواند سبب آگاهی بخشی میان مردم شود.»

حسن نمکدوست، روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه، دیگر مهمان رونمایی از کتاب «حقوق کاربران فضای مجازی» بود، او دوگانه شگفتی-بدیهی را از ویژگی این کتاب دانست و درباره آن توضیح داد: «این کتاب دارای یک دوگانه است، اول اینکه کتابی بسیار بدیهی است، یعنی موقع خواندنِ هیچ‌کدام از مطالب آن احساس نمی‌کنید که تا به حال آن را نمی‌دانستید، اتفاقاً دلیل اهمیت کتاب همین است که درباره شگفتی‌ها نیست، بلکه درباره اتفاقات طبیعی است. این ویژگی سبب اهمیت کتاب می‌شود، برای این‌که مباحث آن در جامعه‌ای بیان می‌‌شود که متاسفانه مدیران آن خودشان را به‌خواب زده‌اند. این کتاب تلاشی است برای گفت‌وگو کردن با کسانی‌ که خودشان را درباره حقوق ملت به‌ خواب زده‌اند.»

آن‌چه من از این کتاب متوجه شدم این است که یک اجماع جهانی دارد شکل می‌گیرد که به‌زودی پهنای باند به‌عنوان یکی از مفاد حقوق بشر شناخته خواهد شد، این درحالی‌ست که ما در کشورمان با مسئله فیلترینگ و ممانعت از دسترسی به اینترنت مواجه هستیم، جهان پهنای باند را به حقوق بشر تبدیل می‌کند اما در کشور ما پهنای باند باریک می‌شود. در این وضعیت یک ضعف دانشی ایجاد خواهد شد، درحالی‌که مسائل حقوقی در جهان درباره اینترنت درحال پیشروی است اما ما از این مسائل حقوقی نا آگاه هستیم، این کتاب جزو معدود کتاب‌های موجود درباره حقوق اینترنت در ایران است و از این منظر اهمیت دارد.

- حسن نمکدوست، روزنامه‌نگار

نمکدوست در ادامه سخنان خود با اشاره به نوع مدیریت کشور گفت: «با توجه به تجربه زیسته خودم متأسفانه شاهد آوردن از وضعیت حقوقی کشورهای دیگر در همه موضوعات، تغییری در نوع مدیریت مسئولان ایجاد نمی‌کند، آن‌هم به‌ این دلیل که اساساً باوری وجود ندارد که یک جامعه می‌تواند با سازوکار دیگری به‌سمت مسیر درست حرکت کند، همین‌طور اشاره کردن به برخی مواد و بندهای مترقی در قوانین حقوقی خودمان برای این‌که درباره حق و حقوق جامعه صحبت کنیم باز هم در تغییر روند مدیریت مسئولان تأثیرگذار نیست. دلیل این نتیجه ندادن‌ها همان است که اول گفتم، انگار خودشان را به خواب زده‌اند.»

او با طرح پرسشی ادامه داد: «در این وضعیت ما چه باید بکنیم؟ آنچه می‌توانیم بکنیم این است که با استفاده از چنین کتاب‌هایی، با خلاصه کردن چنین کتاب‌هایی و در اختیار دیگران قرار دادن، با خواندن و گفتن از‌ آن به دیگران با وجود اینکه طرف مقابل در خواب عمیق است حداقل ما شهروندان در خواب نباشیم و از حقوق خود آگاه باشیم.»