دنیای پیش از نت اسکیپ؛ مرورگرهای تاریخی و فراموش‌شده دهه‌ ۱۹۹۰

بنیاد سرن یا آزمایشگاه فیزیک ذرات اروپا در سال ۱۹۸۰ تیم برنرز لی را استخدام کرد. او با مأموریت به‌روزرسانی سیستم‌های کنترلی شتاب‌دهنده‌های ذرات در آزمایشگاه استخدام شده بود. تیم پس از مدتی مشکلی را در ساختار آزمایشگاه کشف کرد. هزاران نفر به مؤسسه‌ی تحقیقاتی وارد شده و از آن خارج می‌شدند. دراین‌میان بسیاری از آن‌ها کارمندان موقت بودند.

مخترع دنیای وب درباره‌ی شرایط کاری آن سال‌ها نوشته بود:

مشکل اصلی برنامه‌نویس‌های قراردادی این بود که ابتدا باید برای درک سیستم‌‌ها تلاش می‌کردند. سیستم‌هایی که شامل انسان‌ها و کامپیوترها درکنار یکدیگر بود و این مجموعه‌ی جذاب را پویا نگه می‌داشت. ازطرفی بسیاری از اطلاعات مورد نیاز تنها در ذهن افراد وجود داشت و مستند نشده بود.

بنیاد سرن مدتی از حضور تیم برنرز لی محروم بود، اما او در بازگشت دوباره، پروژه‌ی World Wide Web را اجرا کرد که آینده‌‌ای موفق انتظارش را می‌کشید. او در ۶ اوت سال ۱۹۹۱، مقاله‌ای در توضیح WWW نوشت و در گروه کاربران alt.hypertext منتشر کرد. به‌علاوه او کتابخانه‌ی کدی نیز به‌نام libWWW ارائه کرد که به کاربران امکان می‌داد تا مرورگرهای اختصاصی خود را توسعه دهند.

نقشه‌ی موزه‌ی کامپیوتر از مرورگرهای اولیه

کتابخانه‌ای که تیم برنرز لی برای توسعه‌ی مرورگر منتشر کرد، منجر به عرضه‌ی چندین مرورگر در مدت ۱۸ ماه شد. همین نرم‌افزارها در روزهای ابتدایی وب، پروژه‌ای که سرمایه‌ی زیادی هم دریافت نکرده بود، حیات آن را تضمین کردند. از میان برترین مرورگرهایی که در روزها و ماه‌های ابتدایی برای وب عرضه شد، می‌توان Mosaic را نام برد که توسط مارک اندرسن و اریک بینا در مرکز ملی کاربردهای ابرکامپیوترها (NCSA) توسعه داده شد. 

مرورگر موزائیک پس از مدت کوتاهی به نت‌اسکیپ تبدیل شد، اما نمی‌توان آن را اولین مرورگر وب نامید. نقشه‌ای توسط موزه‌ی تاریخ کامپیوتر منتشر شده است که جزئیاتی از اولین نرم‌افزارهای مرور فضای وب ارائه می‌کند. نکته‌ی جالب درباره‌ی این مرورگرها، امکانات آن‌ها است که در برخی موارد شباهت زیادی با نمونه‌های امروزی دارد. در ادامه، به بررسی برخی از مرورگرهای اولیه می‌پردازیم که پیش از شهرت جهانی دنیای وب، متولد شدند.

مرورگر بنیاد سرن

مرورگر اصلی که برنرز لی برای وب ارائه کرده بود، کاربرد ویرایش هم داشت. طراحی او، مسیری بود که برای آینده‌ی مرورگرهای وب در نظر داشت. بنیاد سرن توسعه‌ی مرورگر لی را ادامه داد و تا سال ۱۹۹۳، این مرورگر بسیاری از قابلیت‌های نرم‌افزارهای مدرن را در خود جای داده بود.

مرورگر Cern 

نقطه‌ی ضعف مرورگر برنرز لی این بود که تنها روی سیستم‌عامل NeXTStep قابلیت اجرا داشت. کمی پس از رونمایی از پروژه‌ی WorldWideWeb، نیکولا پلو از کارآموزان ریاضی بنیاد سرن، نسخه‌ای سبک‌تر از مرورگر را توسعه داد که قابلیت اجرا روی سیستم‌عامل‌های دیگر ازجمله یونیکس و داس را نیز داشت. درنتیجه‌ی توسعه‌ی این مرورگر جدید، دسترسی افراد بیشتر به وب ممکن شد.

مرورگر Cern

Erwise

مرورگر اروایز در سال ۱۹۹۱ توسط چهار دانشجوی فنلاندی توسعه یافت و در سال ۱۹۹۲ عرضه شد. اروایز را می‌توان اولین مرورگری نامید که رابط کاربری گرافیکی داشت. به‌علاوه قابلیت جست‌وجوی کلمات در میان صفحات وب نیز در آن گنجانده شده بود.

برنرز لی در سال ۱۹۹۲ یادداشتی درباره‌ی اروایز نوشت. او اشاره‌ی مستقیمی به قابلیت مدیریت فونت‌های متعدد در این مرورگر داشت. به‌علاوه قابلیت خط کشیدن زیر لینک‌های بین صفحات و امکان دابل‌کلیک کردن روی آن‌ها، از قابلیت‌های مهم اروایز بودند. مرورگر فنلاندی‌ها همچنین قابلیت پشتیبانی از چند پنجره را هم داشت. برنرزلی مرورگر اروایز را هوشمند می‌دانست و تنها نکته‌ی عجیب آن را خطوطی بیان می‌کرد که دور برخی کلمات کشیده می‌شدند. او می‌گفت شاید این خطوط زمینه‌ای برای قابلیت‌های آتی در مرورگر هستند.

مرورگر Erwise

دلیل اصلی عدم ادامه‌ی حیات مرورگر اروایز، بحران اقتصادی در فنلاند بود. یکی از توسعه‌دهنده‌ها بعدا گفت که سرمایه‌گذاری روی پروژه‌های کامپیوتری به‌خاطر همین بحران‌های اقتصادی در فنلاند متوقف شد:

ما در آن زمان نمی‌توانستیم کسب‌وکاری با محوریت اروایز در فنلاند تأسیس کنیم. تنها راه برای ما، توسعه‌ی نرم‌افزار بود تا اینکه شاید نت‌اسکیپ آن را از مابخرد. ما با کمی کار بیشتر می‌توانستیم محصولی شبیه به مراحل اولیه‌ی موزائیک عرضه کنیم. اگر کمی بیشتر تلاش می‌کردیم، می‌توانستیم اروایز را روی پلتفرم‌های گوناگون عرضه کنیم.

ViolaWWW

مرورگر ViolaWWW در آوریل سال ۱۹۹۲ معرفی شد. توسعه‌دهنده‌ی آن پی یوان وی از دانشگاه کالیفرنیا برکلی بود که با مبتنی بر یونیک اختصاصی خود یعنی ویولا، مرورگر را آماده کرد. منظور از ویولا در نام زبان و مرورگر، معنای لغوی آن یعنی ویولن بزرگ نیست. یوان تنها مخففی از عبارت Visually Interactive Object-oriented Language and Application را برای زبان خود استفاده کرده بود. در توضیح ساده زبان او را می‌توان از اولین نمونه‌های شیٔ‌گرا با تعامل بصری نامید.

مرورگر ViolaWWW

یوان برای توسعه‌ی نرم‌افزار به ترمینال‌های یونیکس در یوسی برکلی دسترسی داشت. او می‌گوید با مشاهده‌ی دستورالعمل‌های هایپرکارد آشنایی اولیه با نرم‌افزار پیدا و سپس، مفاهیم آن را در X-windows پیاده‌سازی کرد. یوان برای پیاده‌سازی مفاهیم هم از زبان اختصاصی خودش یعنی ویولا استفاده کرد. 

از قابلیت‌های جذاب ویولا می‌توان به مکان توسعه‌دهنده‌ها در پیاده‌سازی اسکریپت و اپلت در صفحات مرورگر اشاره کرد. این قابلیت، بعدها به ظهور جاوا اپلت‌های بی‌شمار در دهه‌ی ۱۹۹۰ انجامید. نکته‌ی جالب توجه اینکه یوان در اسناد مرورگر خود، برخی نقاط ضعف آن را نیز عنوان کرده بود که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به در دسترس نبودن در محیط PC اشاره کرد. در اسناد مرورگر ویولا، موارد زیر را به‌عنوان نقاط ضعف می‌بینیم:

یوان در ادامه‌ی اسناد مرورگر خود نوشته بود که توسعه‌ و بهینه‌سازی آن به‌مرور انجام می‌شود. برنرزلی در مصاحبه‌ای پیرامون مرورگر ویولا آن را ابزاری تمیز، سرراست و آسان و قابل استفاده برای همگان نامیده بود. تیم اعتقاد داشت که قابلیت‌های بیشتر، عموما توسط ۹۰ درصد از کاربران استفاده نمی‌شوند و تنها کاربران حرفه‌ای به آن‌ها نیاز پیدا می‌کنند.

Midas و Samba

پائول کونز، فیزیک‌دان شتاب‌دهنده‌ی خطی استنفورد بود که در سپتامبر ۱۹۹۱ بازدیدی از مرکز سرن داشت. او پس از بازگشت از آزمایشگاه، کدهای مورد نیاز برای توسعه‌ی سرور وب در SLAC را با خود به‌همراه برد که به‌نام North American Web Server شناخته شد. او در صحبت با مدیر SLAC لوئی آدیس، گفت:

من به‌تازگی از آزمایشگاه سرن بازدید کردم و ابزار جذابی به دستم رسید که فردی به‌نام تیم برنرز لی درحال توسعه‌ی آن است. این ابزار همان چیزی است که شما برای پایگاه داده‌ی خود به آن احتیاج دارید.

آدیس با شنیدن صحبت‌های کونز به ظرفیت بالای ابزار جدید پی برد و توسعه‌‌ی آن را تأیید کرد. سپس پایگاه داده‌ی اصلی مرکز تحقیقات به فضای وب منتقل شد و دانشمندان فرمی‌‌لب سرور مورد نیاز را به‌سرعت توسعه دادند.

مرورگر Samba

در تابستان سال ۱۹۹۲، دانشمند آزمایشگاه اسلک مرورگری به‌نام میداس توسعه داد. مرورگر او ابزاری گرافیکی بود که برای جامعه‌ی فیزیک استنفورد طراحی شد. قابلیت جذاب میداس، توانایی نمایش اسناد به زبان پست‌اسکریپت بود. فیزیک‌دانان علاقه‌ی شدیدی به زبان مذکور و این مرورگر داشتند، چرا که با استفاده از ترکیب آن‌ها می‌توانستند فرمول‌های علمی را به‌سرعت از کاغذ به کامپیوتر منتقل کنند. درنتیجه، کاربرد وب در میان جامعه‌ی فیزیک‌دانان نیز به‌سرعت افزایش یافت.

در همان حین که میداس محبوبیت خود را بین جامعه‌ی دانشمندان افزایش می‌داد، دو کارمند سرن به نام‌های پلو و رابرت کایلیائو اولین مرورگر مخصوص کامپیوترهای مکینتاش را توسعه دادند. مرورگر نهایی به‌نام سامبا معرفی شد که روند توسعه‌ی دشواری هم داشت.

برنرز لی سامبا را تلاشی برای بازطراحی مرورگر اولیه‌ی WWW برای مک می‌دانست. درنهایت سامبا به پایداری و کاربردپذیری مورد نظر نرسید تا اینکه مرکز ملی کاربردهای ابرکامپیوتری (NCSA) نسخه‌ی مک مرورگر موزائیک را منتشر کرد و همه‌ی مرورگرهای دیگر برای این سیستم‌عامل، به سایه رفتند.

Mosaic

موزائیک را می‌توان جرقه‌ای نامید که منجر به رشد انفجاری وب در سال ۱۹۹۳ شد. البته بدون حضور مرورگرهای قبلی و حمایت‌های NCSA و ماشین‌های حرفه‌ای یونیکس آن‌ها، قطعا توسعه‌ی چنین ابزار مهمی ممکن نبود. دکتر پینگ فو متخصص گرافیک کامپیوتری بود که در فیلم بزرگ ترمیناتور ۲ هم کمک‌هایی به تیم جلوه‌های بصری کرده بود. NCSA او را در اختیار داشت و می‌توانست از توانایی‌هایش برای هرچه گرافیکی‌تر کردن مرورگر استفاده کند. پینگ دستیاری به‌نام مارک اندرسن داشت که نقشی حیاتی را در توسعه‌ی موزائیک بازی کرد.

مرورگر Mosaic

پینگ از اندرسن درخواست کرد تا رابطی گرافیکی برای یک مرورگر توسعه دهد. مارک هیچ شناختی از مرورگرها نداشت و به‌کمک کارمند دیگر NCSA به‌نام دیو تامسون، نمونه‌‌هایی از ویولا و میداس را مشاهده کرد. اندرسن با مشاهده‌ی میداس به وجد آمد آن را ابزاری عالی و حرفه‌ای دانست. سپس او با همکاری متخصص یونیکس سازمان، اریک بینا مرورگر اختصاصی برای X-windows را توسعه داد.

موزائیک قابلیت‌های جدیدی زیادی را به دنیای وب معرفی کرد. به‌عنوان مثال می‌توان به پشتیبانی از ویدئو، صدا، فرم‌ها، نشانه‌گذاری و فایل‌های تاریخچه اشاره کرد. نکته‌ی مهم دیگر درباره‌ی موزائیک این بود که برخلاف دیگر مرورگرهای X-windows، تنها در یک فایل ارائه می‌شد. مورخان می‌گویند نصب و جابه‌جایی موزائیک بسیار آسان بود. پیشرفت مهم بعدی در توسعه‌ی موزائیک، پشتیبانی از تگ بود که امکان اضافه کردن عکس در داخل متن را به کاربر می‌داد. در مرورگر اولیه‌ی برنرز لی، تصاویر لینک‌هایی بودند که در صفحات جدید باز می‌شدند. چنین قابلیتی صفحات وب را مجهز به محتوای جذا‌ب‌تری می‌کرد که شباهت بیشتری به محتوای رسانه‌های چاپی داشت. هرچند هنوز راه زیادی تا مدرن شدن وب مانده بود، اما همین قابلیت شهرت موزائیک را چندین برابر کرد.

شاید بزرگ‌ترین دستاورد موزائیک را بتوان پشتیبانی از پلتفر‌م‌های گوناگون دانست. چند ماه پس از آن که اندرسن موزائیک را برای X-windows ارائه کرد، نسخه‌های مخصوص پلتفرم‌های دیگر هم ارائه شدند. چند ماه بعد، الکس توتیک نسخه‌ی مک مرورگر را ارئه کرد و کریس ویلسون و جان میتلهازر نیز توسعه‌ی نسخه‌ی PC را انجام دادند.

مرورگر موزائیک را می‌توان نرم‌افزاری بر پایه‌ی ویولا و میداس دانست. به‌علاوه، در کدهای آن از کتابخانه‌ی کد سرن استفاده شده بود. طبق نظر کارشناسان، نقطه‌ی قوت اصلی موزائیک نسبت به مرورگرهای قبلی، پایداری و قابلیت نصب آسان بود. به‌علاوه قابلیت وارد کردن گرافیک در صفحات وب نیز موزائیک را یک سروگردن بالاتر از نرم‌افزارهای دیگر قرار داد.

Cello

موزائیک تنها نوآوری بزرگی نبود که در میانه‌ی دهه‌ی ۱۹۹۰ منجر به محبوبیت وب شد. لو مانتولی دانشجوی دانشگاه کانزاس مرورگری برای اسناد هایپرتکست در دانشگاه توسعه داد. مورخان مرورگر مانتولی به‌نام Lynx را ابزار محبوب آن سال‌ها برای کاراکتری بدون گرافیک می‌دانند.

مرورگر Cello

تام بروس، دانشجوی حقوق دانشگاه کرنل بود که در همان سال‌هایی میانی دهه‌ی ۱۹۹۰، وب اپلیکیشنی برای PC توسعه می‌داد. در آن زمان دانشجوهای حقوق از مشتریان اصلی کامپیوترهای PC بودند و باید مرورگری مخصوص آن‌ها طراحی می‌شد. بروس مرورگری خود را به‌نام Cello در هشتم ژوئن سال ۱۹۹۳ معرفی کرد که به‌سرعت به آمار دانلود ۵۰۰ نسخه در روز رسید.

۶ ماه بعد از عرضه‌ی سلو، اندرسن بازدیدی از مانیت ویو کالیفرنیا داشت و تیمش در ۱۳ اکتبر سال ۱۹۹۴، موازئیک نت‌اسکیپ را عرضه کرد. او به‌همراه توتیک و میتلهازر با نگرانی نرم‌افزار خود را روی یک سرور FTP بارگذاری کردند. میتلهازر درباره‌ی آن لحظه می‌گوید:

پس از گذشت پنج دقیقه هیچ اتقاق خاصی رخ نداد. در یک لحظه کاربری از ژاپن اولین دانلود را انجام داد. ما قسم خوردیم که تیشرتی برای قدردانی برای او ارسال کنیم.

تاریخچه‌ی بالا بیش از همه‌چیز نشان می‌دهد که نوآوری هیچ‌گاه تنها توسط یک نفر رخ نمی‌دهد. مرورگرهای وب توسط افراد خوش‌ذوق متعددی در سرتاسر جهان، به زندگی امروزی ما آمدند. افرادی که اغلب نمی‌دانستند چه می‌کنند و چه تأثیری بر آینده خواهند داشت. کنجکاوی، نگرانی برای بهبود کاربردهای وب و حتی سرگرمی، انگیزه‌ی اولین توسعه‌دهنده‌های مرورگرهای وب بود. نقش‌های مجزا و کوچک هریک از آن افراد، روند توسعه و نخبگی فناوری را فراهم کرد. به‌علاوه، اصرار تیم برنرز لی بر باز بودن پروژه‌ی وب و همکاری همه‌ی افراد در آن، نقش مهمی در توسعه‌ی ابزارها داشت. 

تیم برنرز لی درباره‌ی روزهای ابتدایی دنیای وب می‌گوید:

وب در روزهای ابتدایی تنها نیازهای اولیه‌ی کاربران را برطرف می‌کرد. کارهای بسیاری باید انجام می‌شد تا شعله‌ی برافروخته شده، زنده بماند.