آیا کشف جمجمه ۱٫۴ میلیون ساله در اروپا تاریخ تکامل انسان را بازنویسی می‌کند؟

کشف قطعاتی از جمجمه‌ی انسان در اسپانیا، نشان می‌دهد که نیاکان ما بسیار پیش‌تر از تصورات گذشته به اروپای غربی قدم گذاشته‌اند؛ نتایج مطالعه‌ای جدید این نظریه را تأیید می‌کند.

بقایای جمجمه در غاری در رشته‌کوه آتاپوئرکا، در شمال اسپانیا، کشف شده است. پیش‌تر مشخص شده بود گونه‌ای با نام «هومو انتسسور» که به‌عنوان انسان پیشگام (Homo antecessor) شناخته می‌شود، در این مکان می‌زیسته است. این گونه احتمالاً نیای نئاندرتال‌ها بوده است، اما بقایای تازه‌کشف‌شده صدها هزار سال قدیمی‌تر هستند و شکل متفاوتی نیز دارند.

یافته‌ها همچنین تأیید می‌کند هومو ارکتوس یا انسان راست‌قامت (Homo erectus) نیز که یکی از اجداد انسان نوین محسوب می‌شود، در دوره‌ی پلیستوسن پیشین (۲٫۶ میلیون تا ۸۰۰ هزار سال پیش) در اروپا حضور داشته است.

به‌گزارش لایوساینس، رزا هوگه، دیرین‌انسان‌شناس از مؤسسه‌ی بوم‌شناسی دیرینه‌ی انسانی و تکامل اجتماعی کاتالان، سرپرست مطالعه‌ی جدید، در کنفرانس خبری بیان کرد: «مطالعه بازیگری جدید را به حوزه‌ی پژوهش تکامل انسان در اروپا معرفی می‌کند.»

در سال ۲۰۲۲، هوگه و همکارانش هنگام کاوش در غار سیما دل الفانته (گودال فیل)، قطعاتی از استخوان‌های صورت را کشف کردند. او در این باره توضیح می‌دهد: «وقتی یکی از دانشجویان به ما گفت که استخوانی پیدا کرده است، بسیار هیجان‌زده شدیم. در همان لحظه تقریباً مطمئن بودیم که بقایا متعلق به انسان است.»

تمام قطعات به سمت چپ صورت تعلق دارند؛ به‌ویژه فک بالا و بخشی از استخوان گونه. ژوزه ماریا برمودز دکاسترو، یکی از نویسندگان مقاله و دیرین‌انسان‌شناس از مرکز ملی پژوهش‌های تکامل انسانی در اسپانیا، در کنفرانس خبری گفت: «در ابتدا دقیقاً نمی‌دانستیم که استخوان متعلق به چه چیزی است.» اما از شکل دندان‌ها مشخص شد که استخوان‌ها به یکی از خویشاوندان انسان تعلق دارند.

پس از حدود دو سال پژوهش، گروه پژوهشگران با انتشار نتایج خود، بقایای جمجمه را «پینک» نامیدند. این نام برگرفته از آلبوم «نیمه‌ی تاریک ماه» از گروه پینک فلوید است. پژوهشگران جمجمه‌ی پینک را «قدیمی‌ترین چهره‌ی انسانی اروپای غربی» نامیده‌اند.

اما جمجمه‌ی بازسازی‌شده‌ی پینک تفاوت آشکاری با هومو انتسسور دارد. این ویژگی‌ها نشان می‌دهند بقایای کشف‌شده به هومو انتسسور تعلق ندارند، بلکه بیشتر شبیه به انسان راست‌قامت هستند. چهره پینک قوی‌تر و برجسته‌تر از گونه‌های دیگر است و شباهت بیشتری به نیاکان کهن ما دارد.

پژوهشگران معتقد هستند که نخستین مهاجرت گونه‌های انسانی از آفریقا، حدود ۱٫۸ میلیون سال پیش آغاز شد. در آن زمان، انسان راست‌قامت از طریق کریدور شام که آفریقا را به اوراسیا متصل می‌کند، به خارج از قاره مهاجرت کرد. بقایای انسان راست‌قامت در سراسر شرق آفریقا و آسیا کشف شده‌اند، اما چنین یافته‌ای در اروپای غربی بسیار نادر است.

بر اساس نتایج پژوهش، نخستین گونه‌ی انسانی که به اروپای غربی رسید، هومو انتسسور نبود، بلکه احتمالاً انسان راست‌قامت بود و این اتفاق حداقل ۱٫۴ میلیون سال پیش رخ داد. افزون بر این، برخی ویژگی‌های آناتومیکی پینک نیز کاملاً با انسان راست‌قامت مطابقت ندارد. بنابراین، پژوهشگران در مقاله از اصطلاح «هومو اف. ارکتوس» برای توصیف گونه‌ی پینک استفاده کرده‌اند. «اف.» مخفف افینیس در زبان لاتین و به معنای «مشابه» است.

تحلیل دندان‌های آسیاب ساییده‌شده نشان می‌دهد که پینک انسانی بالغ بوده است. با این وجود، به دلیل محدودیت بقایا، تعیین جنسیت فسیل امکان‌پذیر نیست. در آینده، بررسی پروتئین‌های مینای دندان (که می‌توانند نشان‌دهنده‌ی جنسیت فرد باشند) ممکن است این اطلاعات را نیز آشکار کند.

ماریا مارتینون تورس، دیرین‌انسان‌شناس، یکی از نویسندگان مقاله، می‌گوید سومین بار است که اعضای گروه در لایه‌های عمیق و غیرمنتظره‌ی غارهای آتاپوئرکا، موفق به کشف فسیل‌های انسانی می‌شوند. در سال ۱۹۹۷، بقایای کشف‌شده در این منطقه که حدود ۸۵۰ هزار سال قدمت داشتند، برای نخستین بار به گونه‌ی هومو انتسسور نسبت داده شدند.

در سال ۲۰۰۸، پژوهشگران در چندین لایه بالاتر از پینک، فسیلی را کشف کردند که بین ۱٫۱ تا ۱٫۲ میلیون سال قدمت داشت؛ فسیلی که به‌عنوان «نخستین انسان اروپایی» شناخته شد. برمودز دکاسترو می‌گوید با وجود تفاوت زمانی چندصدهزار ساله، پینک نیز ممکن است از همان گونه‌ای باشد که فسیل سال ۲۰۰۸ به آن تعلق داشت.

علاوه بر بقایای استخوانی، پژوهشگران ابزارهای سنگی را نیز در سیما دل الفانته کشف کرده‌اند. خوزه پدرو رودریگز آلوارز، باستان‌شناس پیشاتاریخ از مؤسسه‌ی بوم‌شناسی دیرینه‌ی انسانی و تکامل اجتماعی کاتالان، توضیح می‌دهد: «این ابزارهای ساده از کوارتز، چرت و سنگ‌آهک محلی ساخته شده‌اند. همچنین، روی استخوان‌های حیوانی کشف‌شده در این غار نشانه‌هایی از برش‌های ایجادشده توسط انسان مشاهده می‌شود.»

پژوهشگران می‌گویند رشته‌کوه آتاپوئرکا، با منابع طبیعی غنی، به عنوان مسیری حیاتی برای انسان‌ها و حیوانات عمل کرده و ۱٫۴ میلیون سال پیش، محل عبور مهاجران از اروپای شرقی بوده است. با این وجود، همچنان پرسش‌هایی درباره‌ی رخدادهای ۱٫۱ میلیون سال پیش نیز باقی مانده است. برمودز دکاسترو می‌گوید شرایط آب‌وهوایی بسیار سرد ممکن است باعث ناپدید شدن هومو اف. ارکتوس شده و سپس، هومو انتسسور جای آن را گرفته باشد.

اما اگر تغییرات شدید اقلیمی در این منطقه فرضیه‌ای نادرست باشد، احتمال دارد که جمعیت کوچکی از هومو اف. ارکتوس، برای مدتی هم‌زمان با هومو انتسسور در اروپای غربی زندگی کرده باشد؛ یعنی دو گونه‌ی انسانی ممکن است در بازه‌ی زمانی مشترک در این منطقه زیسته باشند.

در نهایت، مارتینون تورس تأکید می‌کند: «نکته‌ی مهم اینجاست که فسیل پینک، قدیمی‌ترین بقایای انسانی شناخته‌شده در اروپای غربی است و نشانه‌ای از حضور جمعیتی ناشناخته از انسان‌ها در این قاره محسوب می‌شود.» او افزود که پژوهش‌های بیشتر در سیما دل الفانته و بر روی پینک ادامه خواهد یافت تا اطلاعات بیشتری درباره‌ی این انسان‌های نخستین، مسیر مهاجرتی آن‌ها و تعاملشان با دیگر گونه‌های انسانی به دست آید.

یافته‌های پژوهش در نشریه نیچر منتشر شده است.