راستی‌آزمایی؛‌ آیا پژوهشگر هلندی زلزله ترکیه و سوریه را در توییتر پیش‌بینی کرده بود؟

دو هفته‌ پیش، زمین‌لرزه‌ای بزرگ بخش‌هایی از ترکیه و سوریه را به‌طرز ویرانگری لرزاند و خسارت‌های کم‌سابقه‌ای به‌باور آورد. با تداوم تلاش گروه‌های نجات، متأسفانه تعداد قربانیان فاجعه روزانه افزایش می‌یابد؛ به‌نحوی‌که تا لحظه‌ی نگارش این گزارش، شمار جان‌باختگان به بیش از ۴۵ هزار نفر رسیده است. با انتشار اخبار مربوط به زلزله‌ی ترکیه و سوریه، اطلاعات نادرست درباره‌ی پیش‌بینی‌های احتمالی مرتبط با این فاجعه نیز افزایش یافته است.

فرانک هوگربیتس، یکی از کاربران توییتر اهل هلند، ادعا می‌کند پژوهشگر فعالیت‌های لرزه‌ای است. وی می‌گوید زلزله‌ی ترکیه و سوریه را پیش‌بینی کرده بود. او در توییتی نوشت: «همان‌طور‌که پیش‌تر اعلام کردم، دیر یا زود در این منطقه زمین‌لرزه‌ای شبیه به سال‌های ۱۱۵ و ۵۲۶ میلادی رخ می‌دهد. همان‌طور‌که در ۴ و ۵ فوریه شاهد بودیم، این زلزله‌ها همیشه به‌دنبال هندسه‌ی بحرانی سیاره‌ای رخ می‌دهند.»

منظور هوگربیتس از هندسه‌ی بحرانی سیاره‌ای، تأثیر موقعیت سیاره‌های منظومه‌ی شمسی بر ایجاد زمین‌لرزه است. این کاربر توییتر ظاهراً با سازمانی به نام «بررسی هندسی منظومه‌ی شمسی» (SSGEOS) ارتباط دارد که پیش‌تر در ادعایی مشابه گفته بود: «توانایی فعالیت لرزه‌ای به‌مدت یک تا ۶ روز در یا نزدیک به نوار بنفش (اشاره به ناحیه‌ی بین غرب و شرق شبه‌قاره‌ی هند) بیشتر است.» بااین‌حال، این ادعاها مبنی‌بر پیش‌بینی زمین‌لرزه غلط است و هیچ‌گونه مبنای علمی ندارد.

سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده (USGS) قاطعانه بیان می‌کند که زمین‌لرزه‌ها پیش‌تر هرگز پیش‌بینی نشده‌اند. در وب‌سایت این سازمان آمده است: «نه USGS و نه هیچ دانشمند دیگری هرگز زلزله‌ای بزرگ را پیش‌بینی نکرده است. ما [با چنین کاری] آشنا نیستیم و انتظار نداریم که در آینده‌ی نزدیک با آن آشنا شویم. USGS فقط می‌تواند احتمال رخ‌دادن زلزله‌ای چشمگیر را در ناحیه‌ای خاص در مدت چند سال مشخص محاسبه کند.»

سازمان زمین‌شناسی آمریکا اشاره می‌کند که هر پیش‌بینی باید سه عنصر را مشخص کند: ۱. تاریخ و زمان؛ ۲. مکان؛ ۳. بزرگی زلزله. ادعای هوگربیتس مبنی‌بر اینکه زلزله از روی «هندسه‌ی بحرانی سیاره‌ای» پیش‌بینی شده، با معیارهای اصلی USGS در تناقض است. این سازمان بیان می‌کند که زلزله با ابرها و دردها و آلام بدن یا حلزون‌ها هیچ ارتباطی ندارد و صرفاً متکی به «شواهد علمی» است.

دانشمندان نقش هم‌ترازی سیاره‌ها در زمین‌لرزه را از مدت‌ها پیش رد کرده‌اند. اندرو مایکل، ژئوفیزیک‌دان سازمان زمین‌شناسی آمریکا، سال ۲۰۱۷ در گفت‌وگو با وب‌سایت اسنوپس به این موضوع اشاره کرد که پیش‌بینی‌های مبتنی‌بر هم‌ترازی سیاره‌های منظومه‌ی شمسی را به‌راحتی می‌توان رد کرد. وی گفت:

«لرزه‌شناسان زمان زیادی را برای جست‌وجوی تأثیر جزرومدهای قمری بر زمین‌لرزه صرف کرده‌اند. هرچند مشاهده‌ی تأثیر جزرومدهای قمری روی اقیانوس‌ها و حتی تغییر شکل زمین جامد به‌راحتی امکان‌پذیر است، یافتن نقش آن‌ها در زمین‌لرزه‌ها به تجزیه‌وتحلیل آماری مجموعه داده‌های بزرگ به‌منظور پیداکردن اثری کوچک نیاز دارد. حتی در آن زمان نیز، نتایج به‌دلیل اختلاف بر سر روش‌های آماری و نحوه‌ی کنترل تأثیرات آماری خوشه‌بندی زمین‌لرزه مانند پس‌لرزه‌ها بحث‌برانگیز است. به‌طور‌کلی، ماه آن‌قدر بر زمین‌لرزه‌ها اثرگذار نیست که بتوان از آن برای پیش‌بینی استفاده کرد.

وی می‌افزاید:

اکنون نیروهای گرانشی سیاره‌ها را بررسی می‌کنیم. این نیرو برابر است با جرم جسم اول ضربدر جرم جسم دوم تقسیم بر مجذور فاصله‌ی بین آن‌ها. جرم زمین ثابت است و درنتیجه، به‌راحتی می‌توانیم نیروی گرانشی نسبی دیگر سیاره‌ها را با دانستن جرم و فاصله‌ی آن‌ها از زمین محاسبه کنیم. مشتری در نزدیک‌ترین فاصله‌اش به زمین، تقریباً ۱ درصد ماه کشش گرانشی دارد. زهره با ۰٫۶ درصد در رتبه‌ی بعدی قرار می‌گیرد و سایر سیاره‌ها کشش گرانشی به‌مراتب کمتری دارند. اگر به‌سختی بتوانیم تأثیر ماه را بر زمین‌لرزه‌ها مشاهده کنیم، باورکردنی نیست که بتوانیم تأثیر سیاره‌های دیگر را مشاهده‌ کنیم.

مایکل اعتقاد دارد:

بااین‌حال، این پژوهشگر (اشاره به هوگربیتس) به جزرومدها یا گرانش اشاره نمی‌کند و بحث او درباره‌ی رزنانس‌های مداری است. در اخترشناسی، رزنانس مداری ناشی از گرانش است و درنتیجه استدلال من دراین‌باره صدق می‌کند. بااین‌حال، ممکن است منظور او چیز دیگری باشد که در این صورت، پیش‌بینی‌اش ممکن است فراتر از مرزهای علم و توانایی من برای اظهارنظر باشد.»

بسیاری از ادعاهای هوگربیتس نیز در الگویی قرار می‌گیرند که هم‌زمان خاص و کلی هستند. به‌عنوان مثال، سازمان بررسی هندسی منظومه شمسی در توییتی ادعا می‌کند که در زمانی مشخص (۱ تا ۴ روز)، در محدوده‌ای وسیع از زمین شاهد زمین‌لرزه خواهیم بود. این سازمان درعین‌حال می‌افزاید پیش‌بینی‌اش «صرفاً تخمین است و مناطق دیگر مستثنی نیستند.» شامل‌کردن مناطق دیگر راه را برای تفسیرهای بیشتر باز می‌کند و به هرکس اجازه می‌دهد تا فقط با تخمینی ادعای راست‌گویی کند.

چنین تخمین‌هایی آن‌قدر کلی هستند که همیشه زمین‌لرزه‌ای متناسب با آن‌ها وجود خواهد داشت. برای مثال، می‌توان گفت در ۳۰ روزه آینده، زلزله‌ای چهار‌ریشتری در نقطه‌ای از آمریکا رخ خواهد داد. به‌عبارت‌دیگر، ساعتی که از کار افتاده است، حتماً دو بار در روز زمان درست را نشان می‌دهد.

این بدان‌معنا نیست که تخمین احتمال وقوع زلزله در مناطق خاص و سپس آمادگی برای آن امکان‌پذیر نیست. منطقه‌ی زلزله‌زده در ترکیه، محل فعالیت‌های لرزه‌ای مکرر و جایی است که در آن، سه صفحه‌ی تکتونیکی همگرا می‌شوند. سوزان هاف، لرزه‌شناس در سازمان زمین‌شناسی آمریکا، به‌نقل از رادیو ملی آمریکا (NPR) می‌گوید: «ترکیه منطقه‌ای زلزله‌خیز است. ما از این گسل‌ها اطلاع داشتیم و می‌دانستیم که زلزله‌هایی به این بزرگی امکان‌پذیر هستند.» او تأکید می‌کند که به‌جای تمرکز بر پیش‌بینی، به آمادگی برای زلزله نیاز است.

بااین‌حال، پیش‌بینی زلزله در برخی مواقع خاص امکان‌پذیر بوده است. به‌نقل از اسنوپس، یکی از پیش‌بینی‌های موفقیت‌آمیز زلزله، زمین‌لرزه‌ی‌ ۷٫۳ ریشتری سال ۱۹۷۵ در منطقه‌ی هایچنگ چین بود. در ماه‌های قبل از زلزله، تغییرات در ارتفاع زمین و سطح آب‌های زیرزمینی و گزارش‌های گسترده از رفتار عجیب حیوانات و پیش‌لرزه‌های متعدد موجب شد تا دقیقاً یک روز پیش از زلزله‌ی اصلی، هشدار تخلیه‌ی شهر صادر شود. متأسفانه اغلب زلزله‌ها چنین نشانه‌های واضحی ندارند. با وجود موفقیت در پیش‌بینی زلزله‌ی هایچنگ، یک سال بعد هیچ هشداری درباره‌ی زلزله‌ی ۷٫۶ ریشتری تانگشان صادر نشد و در‌نتیجه‌ی آن، ۲۵۰ هزار نفر جان خود را از دست دادند.

به‌نقل از شبکه‌ی لرزه‌نگاری شمال‌غرب اقیانوس آرام، پیش‌بینی‌هایی که ادعا می‌شود موفقیت‌آمیز بوده‌اند، ممکن است همان مخاطراتی را بازگو کرده باشند که از مدت‌ها قبل شناخته شده بودند یا آن‌قدر گسترده و مبهم باشند که به‌هر‌صورت با فعالیت‌های لرزه‌ای معمول آن منطقه محقق شوند.

بااین‌حال، باید بگوییم که تلاش‌ها برای پیش‌بینی زلزله‌ها در حال انجام است و دانشمندان راه‌هایی برای هشدار‌دادن به مردم پیدا کرده‌اند. سازمان زمین‌شناسی آمریکا سامانه‌ای به نام ShakeAlert ساخته است که با ارسال اعلان به گوشی‌های موبایل، از ۲۰ ثانیه تا چند دقیقه پیش از زلزله مردم را آگاه می‌کند. این فناوری از داده‌های جمع‌آوری‌شده از حسگرهای ایستگاه‌های میدانی USGS استفاده می‌کند که شدت لرزش زمین را اندازه می‌گیرند. همچنین، دانشمندان با استفاده از کابل‌های نوری مشغول ساخت سامانه‌ی جدیدی هستند که ممکن است در آینده پیش‌بینی زلزله را امکان‌پذیر کند.

میشل برونو، متخصص مهندسی زلزله و استاد دانشگاه بوفالو، به‌نقل از آسوشیتدپرس می‌گوید:

شما هنوز می‌توانید میانگین‌ها را تعیین کنید، از علم آمار بهره ببرید، بگویید دوره‌ی بازگشت بین زمین‌لرزه‌های کوچک و متوسط و بزرگ چقدر است و سپس تجزیه‌وتحلیل آماری را روی تمام آن‌ها انجام دهید. دانشمندان هر روش ممکن را برای پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ها امتحان کرده‌اند؛ اما هیچ‌کس نتوانسته است به جواب برسد و پیش‌بینی معتبری انجام دهد.