چرا زلزله ترکیه و سوریه بسیار مرگبار و ویرانگر بود؟

زمین‌لرزه‌هایی که در ساعات اولیه ۶ فوریه در ترکیه و سوریه رخ داد، منجر به ویرانی‌های وحشتناک در مقیاسی شد که دهه‌ها در اروپا دیده نشده بود. شمار قربانیان زلزله در لحظه‌ی نگارش این گزارش از ۱۶ هزار نفر فراتر رفته است و انتظار می‌رود که در روزها و هفته‌های آینده به مراتب افزایش یابد. صدها هزار نفر نیز خانه‌های خود را از دست دادند.

به‌نقل از وب‌سایت کانورسیشن، دلایل زیادی وجود دارد که چرا مرگ و ویرانی حاصل از زمین‌لرزه اخیر ترکیه بسیار وحشتناک بوده است. اول و مهم‌تر از همه اندازه دو رویداد اصلی و پس‌لرزه‌های همراه آن‌ها بوده است. این زمین‌لرزه‌ها با بزرگی ۷٫۸ و ۷٫۵ ریشتر هرکدام تقریبا معادل بزرگ‌ترین آزمایش بمب اتمی (حدود ۵۰ مگاتن) که سال ۱۹۶۱ توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق در طول جنگ سرد انجام شد،‌ انرژی آزاد کردند. دو مورد از این رویدادها با فاصله چند ساعت در یک منطقه رخ داد.

علاوه بر دو لرزش اصلی، باید پس‌لرزه‌های پس از آن‌ها را نیز درنظر گرفت. آن‌ها کوچک‌تر (عمدتاً کمتر از ۵ ریشتر) هستند، اما برای چندین روز ادامه دارند و به‌تدریج از شدت و نظم آن‌ها کاسته می‌شود. با‌این‌حال، پس‌لرزه‌ها نیز خطرناک هستند، زیرا ساختمان‌ها در اثر رویدادهای قبلی به‌شدت ضعیف شده‌اند و احتمال فروریختن آن‌ها وجود دارد. این امر تلاش‌های نجات را در منطقه با مشکل مواجه می‌کند.

عامل دیگر زمان وقوع اولین و بزرگ‌ترین زلزله است. این زلزله در ساعت ۴:۱۷ صبح به وقت محلی رخ داد، یعنی زمانی که بیشتر مردم در خانه‌های خود خواب بودند. هنگام زلزله، بیشتر تلفات ناشی از لرزش نیست، بلکه نتیجه‌ی فروریختن ساختمان‌ها است. زمان وقوع زلزله اخیر بسیار بد بود و بسیاری از مردم فرصت بسیار کمی برای فرار به موقع از خانه‌های خود داشتند. این امر احتمالا از علت‌های اصلی تعداد بالای مرگ‌ومیرها و آسیب‌ها است.

اما علت زمین‌شناسی که در ویرانگری زمین‌لرزه‌ها نقش داشت، عمق نسبتاً کم کانون‌های زلزله بود: عمق ۱۸ کیلومتری در زلزله ۷٫۸ ریشتری اول و ۱۰ کیلومتری در زلزله ۷٫۵ ریشتری بعدی.

کانون زلزله نقطه‌ای است که در آن گسل در عمق زمین شروع به شکستن می‌کند. به‌طورکلی، این موارد لرزه‌هایی نزدیک به سطح هستند. به دو دلیل، این امر منجر به میزان ویرانی بیشتر می‌شود.

دلیل اول این است که هرچه زمین‌لرزه کم‌عمق‌تر باشد، کانون زلزله به سطح زمین نزدیک‌تر است. این امر به معنای لرزش شدیدتر و ویرانگرتر زمین است. وقتی زمین‌لرزه در اعماق بیشتری رخ می‌دهد و از ده‌ها کیلومتر سنگ عبور می‌کند، فرصت بیشتری برای پراکنده شدن امواج شوک وجود دارد.

دلیل دوم این است که گسل‌هایی که زمین‌لرزه‌های بزرگ‌تر از ۵٫۵ را ایجاد می‌کنند، بیشتر موجب شکستن سطح زمین می‌شوند. این امر تقریبا بلافاصله موجب جابه‌جایی زمین می‌شود که طی آن بخشی از زمین نسبت‌به قسمت مجاور خود چندین متر حرکت می‌کند.

شکستگی‌های سطح که به‌عنوان «گسل‌های مستعد» نیز شناخته می‌شوند، بسیار مخرب هستند. آن‌ها می‌توانند موجب قطع زیرساخت‌های سطحی و زیرسطحی ازجمله خطوط اصلی آب، کابل‌های برق، خطوط لوله گاز و تونل‌ها شوند.

گزارش‌هایی مبنی‌بر آسیب دیدن خطوط لوله نفت و گاز در ترکیه پس از حوادث ۶ فوریه وجود دارد. تصاویر ماهواره‌ها و عکس‌های زمینی حاکی از جابه‌جایی جاده‌ها و خطوط راه‌آهن و همچنین وارد آمدن آسیب‌های جدی به ساختمان‌هایی است که در میان گسیختگی‌ها قرار دارند. تمام این ‌موارد، علاوه بر خسارت ناشی از لرزش، روان شدن رسوبات نرم در دره‌ها و زمین‌لغزه‌ها رخ می‌دهد.

پروفسور حسن سوزبیلر که منطقه زلزله را مورد مطالعه قرار داده است، در وبلاگی گزارش کرده است: «به‌نظر من، حداقل سه بخش گسل شکسته است. طول کل شکستگی سطحی از ۵۰۰ کیلومتر بیشتر است.»

اما چرا زمین‌لرزه‌های با این بزرگی در عمق نسبتاً کم زمین رخ داده است؟

برخی از بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌ها که تاکنون رخ داده‌اند، با منطقه حلقه آتش در اقیانوس آرام در ارتباط بوده‌اند. در این ناحیه زمین‌لرزه‌ها حتی تا اعماق ۷۰۰ کیلومتر رخ می‌دهند، زیرا در این‌ نواحی صفحات قوی و متراکم اقیانوسی زیر صفحات قاره‌ای می‌لغزند.

ترکیه در منطقه‌ای از لیتوسفر (سنگ‌کره) ضعیف‌تر و قاره‌ای قرار دارد که در آن پوسته فقط حدود ۳۰ کیلومتر ضخامت دارد و نزدیک به نقطه‌ای است که در آن سه صفحه تکتونیکی آفریقا، عربستان و آناتولی به هم می‌رسند. همگرایی صفحه عربستان صفحه آناتولی را به سمت غرب می‌راند و مجموعه‌ای از گسل‌های غیرقائم امتدادلغز مانند گسل شرق آناتولی را ایجاد می‌کند که در طول رویداد ۷٫۸ ریشتری شکست. در چنین پوسته قاره‌ای، قوی‌ترین بخش و محتمل‌ترین نقطه برای ظهور زمین‌لرزه‌های بزرگ معمولاً در عمق ۱۰ تا ۲۰ کیلومتری قرار دارد. در چنین شرایطی، احتمال ایجاد گسل‌های کم‌عمق و شکستگی‌های سطحی بیشتر است.

عامل سوم موثر در ویرانگری زلزله ترکیه این است که منطقه‌ای که زمین‌لرزه در آن رخ داد، بسیار پرجمعیت است. با توجه به زمان‌بندی، تلفات جانی چشمگیر در حوادثی به این بزرگی تقریبا اجتناب‌ناپذیر است.

وقوع زمین‌لرزه‌های مرگبار در ترکیه اتفاق جدیدی نیست. در ۵۰ سال گذشته، حداقل چهار رویداد مهم با تلفات جانی قابل‌توجه در سال‌های ۱۹۷۵، ۱۹۸۳، ۱۹۹۹ و ۲۰۲۰ رخ داده است.

پس از زمین‌لرزه ازمیت که در سال ۱۹۹۹ رخ داد، مقام‌های دولت ترکیه به‌طوری جدی برای بهبود استانداردهای ساختمانی به‌منظور مقاومت بهتر دربرابر زلزله تلاش کردند. اما برای اقداماتی که می‌توان در مناطق پرجمعیت مستعد وقوع زلزله‌های بزرگ انجام داد، محدودیت وجود دارد. همچنین، باید به خاطر داشته باشیم که دو لرزه اصلی شاید بیش از دو برابر بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین زمین‌لرزه شناخته‌شده در این منطقه بودند.

علاوه‌بر‌این، درمورد سوریه باید این واقعیت را نیز درنظر گرفت که سال‌ها درگیری داخلی مداوم زیرساخت‌های ساختمانی را به‌طرز چشمگیری تخریب کرده است و موجب آسیب‌پذیری بیشتر این منطقه دربرابر اثرات زمین‌لرزه شده است. این امر احتمالا تلاش برای کمک‌رسانی و بازسازی را نیز مختل خواهد کرد.