دارایی‌های دیجیتال پس از مرگ در ایران؛ ثروتی که قانون آن را گم کرده است

یک کیف‌پول رمزارزی با یک بیت‌کوین، یک حساب اینستاگرامی با ۵۰۰ هزار فالوئر و انبوهی از فایل‌های ابری؛ همه در یک لحظه دیگر در زندگی ما نیستند و به وارثین ما می‌رسند، اما هیچ‌کس دقیقا نمی‌داند چگونه به آن‌ها دسترسی پیدا کند. این بحران خاموش دارایی‌های دیجیتال در ایران است، جایی که قانون هنوز به این ثروت‌های مدرن نرسیده و از آن باز مانده است. در کشوری که صرافی‌های رمزارزی آن طی یک شب ناپدید می‌شوند یا دست‌وپایشان بسته می‌شود، چه انتظاری دارید که دارایی‌های دیجیتال‌تان پس از مرگ سرنوشت بهتری داشته باشند؟ تا قانون بی‌خبر است، خودتان کلیدها را به دست ورثه بسپارید!

به گزارش زومیت در دنیایی که اقتصاد دیجیتال با سرعت در حال بازتعریف ثروت است، دارایی‌های دیجیتال دیگر فقط بیت‌کوین یا اتریوم نیستند. حساب‌های درآمدزای اینستاگرام، NFTهای کلکسیونی، فایل‌های ذخیره‌شده در فضای ابری و حتی پول‌های موجود در حساب‌های یک صرافی آنلاین و ذخایر طلا و نقره دیجیتال، بخشی از سرمایه مدرن ما شده‌اند. اما وقتی مرگ در می‌زند، این دارایی‌ها چه سرنوشتی پیدا می‌کنند؟ محمدجواد نعناکار، حقوقدان متخصص فناوری در گفتگو با زومیت در این زمینه هشدار می‌دهد: «دارایی‌های دیجیتال فراتر از رمزارزها هستند؛ حساب‌های کاربری، NFTها، فایل‌های ابری، و ابزارهای مالی دیجیتال بخشی کلیدی از ثروت امروز ما را تشکیل می‌دهند.» اما در ایران، نبود قانون مشخص این اموال را در معرض گم‌شدن قرار داده. ساینا معتمدی، دیگر حقوقدان این حوزه، می‌گوید: «تا قانون‌گذاری شفاف نشود، خود افراد باید دست به کار شوند.»

در نظام حقوقی ایران، هیچ قانون مستقیمی برای مدیریت دارایی‌های دیجیتال پس از فوت وجود ندارد. نعناکار توضیح می‌دهد: «با تفسیر گسترده از قانون مدنی و قانون امور حسبی، می‌توان برخی دارایی‌های دیجیتال را به‌عنوان بخشی از ترکه در نظر گرفت، به شرطی که بتوان آن‌ها را به‌عنوان دارایی ارزش‌گذاری کرد و مالکیتشان اثبات شود.» اما این راهکار در عمل پر از مانع است. صرافی‌های رمزارزی و پلتفرم‌های دیجیتال اطلاعات حساب‌ها را محرمانه می‌دانند و بدون حکم قضایی یا اطلاعات ورود (مثل کلید خصوصی یا رمز عبور)، دسترسی به این دارایی‌ها تقریباً غیرممکن است.

معتمدی این موضوع را تأیید می‌کند: «ایران، مثل بسیاری از کشورها، هنوز قوانین مدونی برای این حوزه ندارد.» او دو راهکار فعلی را شرح می‌دهد: «یکی استفاده از دستورالعمل‌های پلتفرم‌ها، اگر وجود داشته باشند، و دیگری برنامه‌ریزی فرد پیش از فوت با ابزارهای قانونی مثل وصیت‌نامه.» اما این راه‌ها اغلب ناکافی‌اند. پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام یا بایننس ممکن است ضوابطی برای حساب‌های کاربران متوفی داشته باشند، اما برای ایرانیان، به دلیل تحریم‌ها و پیچیدگی‌های قانونی، این ضوابط عملاً غیرقابل اجرا هستند. نعناکار می‌افزاید: «اگر متوفی اطلاعات ورود مثل کلید خصوصی را به وراث نداده باشد، دسترسی به دارایی‌هایش بسیار سخت است.» این مشکل در رمزارزها، که هیچ مرجع مرکزی ندارند، به مراتب بزرگ‌تر است.

یکی از معدود ابزارهای موجود در ایران برای مدیریت دارایی‌های دیجیتال پس از مرگ، وصیت‌نامه است. معتمدی می‌گوید: «طبق قوانین ایران، فرد می‌تواند با تنظیم وصیت‌نامه مکتوب، دارایی‌های دیجیتالش را تعیین تکلیف کند.» اما برای وصیت کردن، دارایی باید سه شرط داشته باشد:

۱. ارزش مالی داشته باشد: در عرف ارزش مادی و منفعت مشروع داشته باشد.

۲. مالکیت فرد باشد: فرد مالک آن باشد، نه فقط حق استفاده داشته باشد.

۳. قابل انتقال باشد: بتوان آن را به دیگری منتقل کرد.

معتمدی توضیح می‌دهد: «رمزارزها، NFTها، پول‌های موجود در حساب‌های صرافی آنلاین و محتوای دیجیتال درآمدزا مثل ویدیوهای فروشی این شروط را دارند و قابل وصیت‌اند.» اما حساب‌های کاربری شبکه‌های اجتماعی، ایمیل‌ها، نام‌های دامنه، و اشتراک‌های خدماتی (مثل نتفلیکس و پلی استیشن و...) اغلب به دلیل وابستگی به فرد یا نبود مالکیت، قابل انتقال نیستند.

نعناکار بر اهمیت وصیت‌نامه دیجیتال تأکید می‌کند: «باید فرهنگ‌سازی کنیم تا افراد اطلاعات دارایی‌های دیجیتالشان را به‌صورت محرمانه ثبت کنند و به فردی مورد اعتماد، مثل وکیل، بسپارند.» او پیشنهاد می‌دهد هر فرد یک «امین اموال» برای دارایی‌های دیجیتالش تعیین کند. طبق ماده ۸۴۳ قانون مدنی، فرد می‌تواند تا یک‌سوم دارایی‌هایش را به هر کسی وصیت کند. وصیت بیش از یک‌سوم نیاز به تأیید وراث دارد. این ابزار ساده می‌تواند دارایی‌های دیجیتال را از گم‌شدن نجات دهد، به شرطی که افراد پیش از مرگ اقدام کنند.

بی‌اطلاعی وراث از دارایی‌های دیجیتال یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هاست. تصور کنید فردی با کیف‌پولی پر از اتریوم، تتر و بیت‌کوین از دنیا می‌رود، اما وراث نه از وجود این دارایی خبر دارند و نه کلید خصوصی آن را دارند. نعناکار هشدار می‌دهد: «در رمزارزها، بدون کلید خصوصی، دارایی عملاً از بین می‌رود، چون هیچ مرجعی برای پیگیری نیست.» معتمدی نیز در این زمینه می‌افزاید: «اگر وراث از دارایی بی‌خبر باشند، مثل هر دارایی فیزیکی دیگری، نمی‌توانند ادعایی کنند.»

طبق قانون امور حسبی، اگر شخصی دارایی متوفی را در اختیار داشته باشد، باید وراث یا مسئول ترکه را مطلع کند. اما صرافی‌ها و پلتفرم‌های دیجیتال معمولاً چنین تعهدی ندارند و به دلایل حریم خصوصی، اطلاعات را فاش نمی‌کنند. نعناکار راهکارهایی پیشنهاد می‌دهد:

• فرهنگ‌سازی برای وصیت‌نامه دیجیتال: افراد باید اطلاعات دسترسی را ثبت کنند.
• الزام صرافی‌ها به اطلاع‌رسانی: پلتفرم‌ها باید مرگ کاربران را بررسی و به وراث اطلاع دهند.
• سامانه رمزنگاری‌شده: یک سیستم ملی یا شبه‌خصوصی برای نگهداری امن اطلاعات دارایی‌های دیجیتال.

معتمدی نیز می‌گوید: «صرافی‌ها باید مکانیزم‌هایی برای انتقال دارایی پیش‌بینی کنند تا از سوءاستفاده جلوگیری شود.» این چالش نشان می‌دهد که بدون قانون و همکاری پلتفرم‌ها، وراث اغلب در برابر موانع بزرگی قرار می‌گیرند.

مدیریت دارایی‌های دیجیتال پس از مرگ در جهان هنوز در حال آزمون و خطاست. نعناکار به نمونه‌های کلیدی اشاره می‌کند:

• ایالات متحده: قانون RUFADAA به وراث اجازه می‌دهد تحت شرایطی به اطلاعات دیجیتال متوفی دسترسی پیدا کنند.
• اتحادیه اروپا: در چارچوب GDPR، دسترسی محدود به داده‌های دیجیتال برای وراث فراهم شده، با رعایت حریم خصوصی.
• سایر کشورها: برخی کشورها دارایی‌های دیجیتال را مثل اموال مادی در قوانین ارث گنجانده‌اند.

معتمدی به تلاش‌های بین‌المللی اشاره می‌کند: «مؤسسه یونیدروا در سال ۲۰۲۳ 'اصول حاکم بر دارایی‌های دیجیتال' را منتشر کرد که راهنمایی برای قانون‌گذاران است.» او همچنین به رگولاسیون شماره ۱۱۱۴/۲۰۲۳ اتحادیه اروپا و قانون نوآوری و فناوری مالی آمریکا اشاره می‌کند.

ایران می‌تواند از این تجربیات استفاده کند. مثلاً الزام پلتفرم‌ها به تعیین «تماس وارث» (Legacy Contact) مثل فیسبوک و اپل، یا ایجاد رجیستری محرمانه، می‌تواند راهگشا باشد. نعناکار تأکید می‌کند: «قانون‌گذاری باید حریم خصوصی متوفی را در نظر بگیرد، چون در دارایی‌های دیجیتال این موضوع حساس‌تر است.»

هر دو حقوقدان بر ضرورت قانون‌گذاری تأکید دارند. نعناکار پیشنهاد می‌دهد یک قانون جدید باید شامل موارد زیر باشد:

• تعریف دارایی دیجیتال: مشخص کردن دامنه دارایی‌های دیجیتال و شمول آن‌ها در اموال.
• تکلیف پلتفرم‌ها: الزام صرافی‌ها به اعلام موجودی حساب متوفی پس از احراز هویت وراث.
• رجیستری محرمانه: سیستمی برای ثبت امن اطلاعات دارایی‌های دیجیتال.
• تماس وارث: الزام کاربران به تعیین فرد قابل اعتماد برای دسترسی پس از فوت.

معتمدی می‌گوید: «دارایی‌هایی مثل وجه در حساب‌های فروشگاهی با قوانین فعلی قابل مدیریت‌اند، اما برای NFTها و رمزارزها قانون مجزا نیاز است.» او پیشنهاد می‌دهد دارایی‌های دیجیتال دسته‌بندی شوند و برای هر دسته مقررات خاص تدوین شود، با تمرکز بر حریم خصوصی. او می‌افزاید: «قوانین ارث موجود می‌توانند وراث را مشخص کنند، اما شناسایی و انتقال دارایی‌های دیجیتال نیاز به قانون جدید دارد.»

تا تدوین قوانین جدید، مسئولیت اصلی بر دوش کاربران و پلتفرم‌هاست. نعناکار می‌گوید: «هر فرد باید یک امین اموال، مثل وکیل، برای دارایی‌های دیجیتالش تعیین کند.» او بر فرهنگ‌سازی تأکید می‌کند: «وصیت‌نامه دیجیتال باید بخشی از برنامه‌ریزی مالی شود.» معتمدی نیز وصیت‌نامه را بهترین ابزار می‌داند: «وصیت‌نامه باید جزئیات دسترسی مثل کلیدهای خصوصی و مکان دارایی‌ها را مشخص کند.»

پلتفرم‌ها نیز باید مسئول‌تر عمل کنند. نعناکار پیشنهاد می‌دهد: «صرافی‌ها باید فرآیندهایی برای بررسی مرگ کاربران و اطلاع‌رسانی به وراث داشته باشند.» معتمدی می‌افزاید: «قوانین جدید باید از انتقال غیرقانونی دارایی‌ها توسط پلتفرم‌ها جلوگیری کنند.»

در سطح جهانی، ابزارهایی برای مدیریت دارایی‌های دیجیتال پس از مرگ وجود دارند که ایران می‌تواند از آن‌ها الهام بگیرد. مثلاً:

• LastPass: این ابزار مدیریت رمز عبور امکان دسترسی اضطراری به رمزها را برای افراد مورد اعتماد فراهم می‌کند.
• Dead Man’s Switch: سرویسی که در صورت عدم فعالیت کاربر، اطلاعات دسترسی را به فرد تعیین‌شده ارسال می‌کند.
• وصیت‌نامه‌های دیجیتال: پلتفرم‌هایی مثل Safe Haven یا Everplans در دنیا وصیت‌نامه‌های دیجیتال امن ارائه می‌دهند.

این ابزارها در ایران در دسترس نیستند، اما می‌توانند الگویی برای توسعه سامانه‌های بومی باشند. نعناکار می‌گوید: «یک سامانه رمزنگاری‌شده ملی می‌تواند اطلاعات دارایی‌های دیجیتال را امن نگه دارد.»

بهتر است در انتهای این گزارش، برای درک عمق این چالش‌ها، چند سناریوی فرضی را بررسی کنیم:

• بیت‌کوین‌های مدفون: مردی در تهران با کیف‌پولی پر از رمزارزهای مختلف فوت می‌کند. بدون کلید خصوصی و اطلاع وراث، این ثروت در بلاکچین قفل می‌شود. نعناکار می‌گوید: «این سناریو در دنیای رمزارزها رایج است.»
• نجات با وصیت‌نامه: زنی در یک جای دیگر از ایران با مجموعه‌ای از NFTهای ارزشمند و کیف پولی پر از رمزارز، وصیت‌نامه‌ای تنظیم می‌کند و اطلاعات دسترسی را به وکیلش می‌سپارد. وراث پس از فوت او این دارایی‌ها را می‌فروشند. معتمدی می‌افزاید: «وصیت‌نامه می‌تواند تفاوت بزرگی ایجاد کند.»
• حساب اینستاگرام گم‌شده: یک بلاگر معروف فوت می‌کند، اما حساب درآمدزای او به دلیل نبود اطلاعات ورود، غیرقابل دسترسی می‌شود. این نمونه نشان می‌دهد که حتی دارایی‌های غیرمالی هم نیاز به برنامه‌ریزی دارند.

این داستان‌ها نشان می‌دهند که برنامه‌ریزی پیش از مرگ، تفاوت بین گم‌شدن و نجات دارایی‌های دیجیتال را رقم می‌زند.

دارایی‌های دیجیتال، از رمزارزها و NFTها تا حساب‌های درآمدزای مجازی، بخشی از هویت و ثروت مدرن ما هستند. اما در ایران، نبود قانون مشخص این دارایی‌ها را در معرض خطر قرار داده است. محمدجواد نعناکار و ساینا معتمدی تأکید دارند که تا قانون‌گذاری شفاف شکل نگیرد، کاربران باید خودشان اقدام کنند. وصیت‌نامه دیجیتال، تعیین امین اموال، و آگاهی‌بخشی می‌توانند این دارایی‌ها را نجات دهند.

اما راه‌حل بلندمدت، قانون‌گذاری است. تجارب جهانی، از RUFADAA آمریکا تا اصول یونیدروا، نشان می‌دهند که ایران می‌تواند با تعریف دارایی‌های دیجیتال، الزام پلتفرم‌ها به همکاری، و ایجاد سامانه‌های امن، این خلأ را پر کند. آینده دیجیتال ما ارزش این تلاش را دارد.

شما برای دارایی‌های دیجیتالتان چه کرده‌اید؟ می‌دانم کمی غم‌انگیز است اما شاید وقت آن باشد که وصیت‌نامه‌ای برای دارایی‌های دیجیتال بنویسید و آینده ثروتتان را تضمین کنید. آینده، منتظر نمی‌ماند.