لخته شدن خون در بدن؛ انواع لخته های خونی، علل ایجاد، درمان و پیشگیری

هنگام بریدگی یا جراحت، لازم است خون لخته شود. این امر به توقف خونریزی کمک می‌کند. در بیشتر مواقع، بدن پس از بهبود زخم، لخته را تخریب می‌کند. اما گاهی اوقات لخته‌ها به‌خودی‌خود از بین نمی‌روند. در این صورت مشکلات سلامتی جدی می‌تواند بروز کند.

لخته خون زمانی تشکیل می‌شود که پلاکت‌ها و پروتئین‌های درون خون با همکاری هم توده نیمه‌جامدی را تشکیل می‌دهند. وقتی این توده درون سیاهرگ‌ها (ورید) یا سرخرگ‌ها (شریان) تشکیل می‌شود و حل نمی‌شود، می‌تواند مشکلات جدی را ایجاد کند.

اگر لخته خون درون سیاهرگ تشکیل شود، می‌تواند مانع از بازگشت خون به قلب شود. در این وضعیت، خون به داخل سیاهرگ برمی‌گردد و موجب درد و تورم می‌شود. لخته خون می‌تواند از محل خود جدا شود و به ریه‌ها برود، در آن‌جا دربرابر جریان خون ممانعت ایجاد کند و به ریه‌ها آسیب بزند و در صورتی که فورا درمان نشود، به مرگ منجر شود. در صورتی که لخته درون سرخرگ‌ها تشکیل شود، می‌تواند به قلب برود و در آن‌جا موجب حمله قلبی شود یا به مغز برود و موجب سکته شود.

چرخه زندگی لخته خون طبیعی به مجموعه‌ای از فعل و انفعالات شیمیایی بستگی دارد. وب‌سایت وب‌ام‌دی فرایند لخته شدن خون را به شکل مختصر به این گونه توصیف می‌کند:

۱. پلاکت‌ها توپی (پلاگین) را تشکیل می‌دهند. پلاکت‌ها (ذرات سلولی که در خون وجود دارند)، توسط محرک‌هایی که هنگام آسیب دیدن عروق خونی آزاد می‌شوند، فعال می‌شوند. آن‌ها به دیواره‌های آن ناحیه و به یکدیگر می‌چسبند و تغییرشکل می‌دهند تا توپی را تشکیل دهند که بخش آسیب‌دیده را پر می‌کند تا از نشت خون جلوگیری کند. پلاکت‌ها وقتی فعال می‌شوند، مواد شیمیایی را آزاد می‌کنند تا پلاکت‌ها و سلول‌های دیگر را جذب کنند و مرحله بعدی را آغاز کنند.

۲. لخته خون رشد می‌کند. پروتئین‌های موجود در خون که فاکتورهای انعقادی نامیده می‌شوند، به همدیگر پیام می‌دهند تا واکنش زنجیره‌ای سریعی را به راه بیندازند. این روند با تبدیل شدن یک ماده محلول در خون به رشته‌های طویل فیبرین خاتمه پیدا می‌کند. رشته‌های فیبرین با پلاکت‌های درون توپی در هم می‌آمیزند و شبکه‌ای را ایجاد می‌کنند که پلاکت‌ها و سلول‌های بیشتری را در خود به دام می‌اندازد. به این ترتیب، لخته سفت‌تر و با دوام‌تر می‌شود.

۳. رشد لخته خون متوقف می‌شود. پروتئین‌های دیگر پروتئین‌های عامل انعقادی اضافی را مهار می‌کنند تا لخته بیش از حد نیاز گسترش پیدا نکند.

۴. بدن به‌آرامی لخته خون را تجزیه می‌کند. با بهبود بافت آسیب‌دیده، دیگر به لخته نیازی نیست. رشته‌های سخت فیبرین حل می‌شوند و پلاکت‌ها و سلول‌های لخته به خون برمی‌گردند.

فرایند لخته شدن خون زمانی شروع می‌شود که خون جاری با ماده خاصی در پوست یا در دیواره عروق خونی در تماس قرار می‌گیرد. این تماس، معمولا به این معنا است که پوست یا عروق خونی آسیب‌دیده است.

پلاک‌های مومی‌شکل کلسترول که در شریان‌ها تشکیل می‌شوند، این موارد را درون خود دارند. اگر پلاک شکسته شود، فرایند لخته‌شدن را شروع می‌کند. بیشتر حمله‌های قلبی و سکته‌ها زمانی رخ می‌دهد که پلاکی در قلب یا مغز می‌شکند.

زمانی که خون به‌خوبی جریان نداشته باشد، نیز لخته‌های خونی ممکن است تشکیل شوند. اگر خون در عروق خونی یا قلب جمع شود، احتمال چسبیدن پلاکت‌ها به هم بیشتر می‌شود. فیبریلاسیون دهلیزی و ترومبوز ورید عمقی دو بیماری هستند که در آن حرکت آهسته خون می‌تواند موجب مشکلات لخته شود.

ترومبوس: لخته‌های خون می‌توانند ساکن و بی‌حرکت باشند. این نوع لخته‌ها می‌توانند دربرابر جریان خون ممانعت ایجاد کنند. پزشکان این نوع لخته‌های خونی را ترومبوز می‌نامند.

آمبولوس: این نوع لخته‌های خونی می‌توانند از جای خود کنده شوند. پزشکان این حالت را آمبولی می‌نامند. آن‌ها خطرناک هستند، زیرا می‌توانند به قسمت‌های دیگر بدن بروند.

ازنظر نوع عروق خونی که لخته در آن تشکیل می‌شود، دو نوع لخته وجود دارد:

این لخته‌ها در سرخرگ‌ها یعنی عروق خونی تشکیل می‌شوند که خون را از قلب به اعضای دیگر بدن می‌برند. لخته‌های خونی شریانی مانع از رسیدن خون و اکسیژن به اعضای حیاتی بدن می‌شوند. آن‌ها می‌توانند آسیب بافت را در پی داشته باشند.

لخته‌های خونی شریانی غالبا در پاها تشکیل می‌شوند. گاهی اوقات آن‌ها در مغز ایجاد می‌شوند و می‌توانند موجب سکته شوند. همچنین ممکن است لخته‌های شریانی در قلب تشکیل شوند و موجب حمله قلبی شوند. لخته‌های شریانی همچنین می‌توانند در کلیه‌ها، روده‌ها یا چشم‌ها تشکیل شوند، اگرچه این موارد نادر است.

ممکن است در ابتدا علائمی نداشته باشید. وقتی لخته بزرگ می‌شود یا جریان خون بیشتری را مسدود می‌کند، ممکن است متوجه موارد زیر شوید:

• سردی دست یا پا
• درد عضلانی یا اسپاسم در ناحیه آسیب‌دیده
• بی‌حسی یا حس سوزن سوزن شدن در دست یا پا
• ضعف اندام آسیب‌دیده
• رنگ‌پریدگی اندام آسیب‌دیده

این لخته‌ها در سیاهرگ‌ها تشکیل می‌شوند. لخته‌های وریدی معمولا به‌تدریج ایجاد می‌شوند. به همین خاطر است که ممکن است تا زمانی که موجب مشکل نشوند، متوجه نشوید دچار آن هستید.

سه نوع لخته خون در سیاهرگ‌ها تشکیل می‌شود: ترومبوز سیاهرگی سطحی (SVT)، ترومبوز سیاهرگی عمقی (DVT) و آمبولی ریه (PE).

ترومبوز سیاهرگی سطحی: این نوع لخته خون در سیاهرگی نزدیک به سطح پوست تشکیل می‌شود. آن‌ها معمولا از جای خود کنده نمی‌شوند و به کمک جریان خون جابه‌جا نمی‌شوند. اما این نوع لخته‌ها می‌توانند دردناک باشند و به درمان نیاز داشته باشند.

ترومبوز سیاهرگی عمقی (DVT): این نوع لخته، ترومبوز وریدی نیز نامیده می‌شود. این نوع لخته خون در سیاهرگ‌های اصلی اعماق بدن تشکیل می‌شود. ترومبوز وریدی عمقی معمولا در بخش پایین پا، ران یا لگن رخ می‌دهد، اما می‌تواند در سایر قسمت‌های بدن مانند بازو، مغز، روده، کبد یا کلیه نیز ایجاد شود.

آمبولی ریه: این نوع لخته خونی یک فوریت پزشکی است. آمبولی ریه نوعی ترومبوز سیاهرگی عمقی است که می‌شکند و از پاها به سمت ریه می‌رود و در آن‌جا گیر می‌کند. این وضعیت می‌تواند کشنده باشد.

اگر سیاهرگ نزدیک سطح پوست باشد (ترومبوز سیاهرگی سطحی)، ممکن است علائم زیر بروز کند:

• پوست دردناک، متورم و ملتهب روی سیاهرگ
• دردناک بودن، سفتی و حساس بودن سیاهرگ
• پوست قرمز روی سیاهرگ

اگر دچار ترومبوز سیاهرگی عمقی شده باشید، ممکن است علائم زیر را تجربه کنید:

• تورم پا
• درد یا گرفتگی و احساس سنگینی در پای آسیب‌دیده
• قرمزی و احساس داغی در محل آسیب‌دیده

در صورتی که ترومبوز سیاهرگی عمقی درمان نشود می‌تواند به آمبولی ریه تبدیل شود. اگر در پای خود درد و تورم دارید، نمی‌توانید نفس بکشید و درد قفسه سینه دارید، با اورژانس تماس بگیرید.

علائم و نشانه های لخته خون در بدن به تفکیک محلی از بدن که لخته در آن وجود دارد، به نقل از وب‌سایت وب‌ام‌دی در جدول زیر آمده است:

به منظور تشخیص لخته خون، ممکن است به آزمایش‌های زیر نیاز باشد:

آزمایش خون: آزمایش خون سطوح برخی از چربی‌ها، کلسترول، قند و پروتئین را در خون بررسی می‌کند. سطوح این مواد می‌تواند مشکلات قلبی را آشکار کند.

سیتی آنژیوگرافی (CT): این آزمایش غیرتهاجمی می‌تواند سرخرگ‌های درون شکم، ناحیه لگن و پاها را نشان دهد. این آزمایش خصوصا در بیماران دارای ضربان‌ساز یا استنت مفید است. (استنت لوله باریک مشبکی است که پزشک از آن برای باز کردن رگ مسدودشده استفاده می‌کند تا دوباره جریان خون برقرار شود.)

تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI): در این روش، از آهنربایی بزرگ، امواج رادیویی و کامپیوتر برای ایجاد تصاویری از قلب و عروق خونی استفاده می‌شود.

اولتراسوند (سونوگرافی): دستگاه سونوگرافی می‌تواند فشار خون را در نقاط مختلف دست یا پا اندازه‌گیری کند. این امر به پزشک کمک می‌کند تشخیص دهد که آیا انسدادی وجود دارد یا نه و اینکه خون با چه سرعتی در سرخرگ‌ها جریان دارد.

ونوگرافی: در این آزمایش با استفاده از اشعه ایکس سلامت رگ‌ها بررسی می‌شود. پزشک ماده رنگی مخصوصی را به سیاهرگ بزرگی در پا تزریق می‌کند و نحوه جریان خون و محل لخته را بررسی می‌کند.

• سن، خصوصا بالای ۶۵ سال
• سفرهای طولانی، مثلا سفری که در آن بیش از چهار ساعت در حالت نشسته قرار دارید
• سبک زندگی بی‌تحرک یا بستری طولانی مدت
• بارداری
• استعمال دخانیات
• چاقی
• فشار خون بالا یا کلسترول بالا
• قرض‌های ضدبارداری/درمان جایگزینی هورمونی/داروهای سرطان سینه
• برخی از سرطان‌ها (سرطان پانکراس، ریه، میلوم متعدد یا سرطان‌های مرتبط با خون)
• تروما (آسیب جدی)
• برخی از جراحی‌های بزرگ
• سابقه خانوادگی لخته‌های خونی
• بیماری خودایمنی
• بیماری‌های مرتبط با التهاب مزمن
• برخی عفونت‌ها (اچ‌آی‌وی، ایدز، هپاتیت سی یا بیماری لایم)
• ترومبوز وریدی عمقی
• فاکتور پنج لیدن (نوعی اختلال انعقادی خون)
• آریتمی قلبی
• حمله قلبی
• نارسایی قلبی
• بیماری سرخرگ محیطی
• پلی سیتمی ورا

در ادامه چند مورد از عوامل خطرساز تشکیل لخته خون در بدن توضیح داده شده است:

سرطان: برخی از سرطان‌ها (مانند سرطان‌های لوزالمعده، تخمدان و ریه) می‌توانند سطح موادی را که به تشکیل لخته‌های خون کمک می‌کنند، افزایش دهند. شیمی‌درمانی نیز می‌تواند خطر را افزایش دهد. زنانی که به خاطر سرطان سینه داروی تاموکسیفن یا رالوکسیفن مصرف می‌کنند، نیز درمعرض خطر بالاتر لخته‌های خونی هستند.

دیابت: دیابت خطر تجمع پلاک در عروق خونی را افزایش می‌دهد که می‌تواند باعث لخته شدن خون شود.

بیماری‌های قلبی: بیماری‌های قلبی‌عروقی، به‌ویژه نارسایی قلبی، احتمال لخته شدن خون در قلب را بیشتر می‌کند.

بارداری: فشاری که جنین به سیاهرگ‌های لگن وارد می‌کند، می‌تواند بازگشت خون از پاها را آهسته کند و خطر تشکیل لخته خون در زنان باردار را افزایش دهد.

جراحی: جراحی یکی از دلایل اصلی لخته شدن خون است، بنابراین داروهایی برای جلوگیری از تشکیل لخته قبل و پس از پایان جراحی‌های بزرگ ممکن است تجویز شود.

عوارض احتمالی لخته شدن خون می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

آمبولی ریه: این وضعیت بالقوه تهدیدکننده زندگی زمانی رخ می‌دهد که لخته‌ای ازطریق جریان خون به ریه می‌رود.

نارسایی کلیه: اگر لخته خون به کلیه برود، می‌تواند موجب تجمع مایعات و مواد زائد در کلیه‌ها شود. این امر می‌تواند موجب فشار خون بالا، آسیب و نارسایی کلیوی شود.

ترومبوز سیاهرگی عمقی: اگر لخته در دست یا پا تشکیل شود، می‌تواند موجب درد و تورم شود. اگر این لخته از جای خود جدا شود، می‌تواند به ریه‌ها برود.

عوارض بارداری: لخته خون می‌تواند موجب آمبولی ریه و همچنین زایمان زودرس، سقط جنین و مرگ مادر شود.

حمله قلبی: لخته خونی که در سرخرگ جدا می‌شود، می‌تواند به قلب برود و موجب حمله قلبی شود.

سکته: لخته خونی که در سرخرگ از جای خود کنده می‌شود، می‌تواند به مغز برود و موجب سکته شود.

برخی از داروها مانع از سیگنال‌دهی پلاکت‌ها به هم می‌شوند تا آن‌ها به هم نچسبند. نمونه‌هایی از این داروها عبارتند از:

• آسپرین
• کلوپیدوگرل
• دی پیریدامول
• پراسوگرل
• تیکاگرلور
• تیکلوپیدین

داروهایی که رقیق‌کننده‌های خون نامیده می‌شوند، ساختن فاکتورهای انعقادی خون را برای بدن دشوار می‌کنند یا مانع از مشارکت پروتئین‌ها در فرایند تشکیل لخته می‌شوند. برخی از این داروها عبارتند از:

• آپیکسابان
• دابیگاتران
• ادوکسابان
• هپارین
• ریواروکسابان
• وارفارین

داروهای حل‌کننده لخته مانند آلتپلاز، استرپتوکیناز و تنکتاپلاز پروتئینی را فعال می‌کنند که رشته‌های فیبرین را تجزیه می‌کند. پزشکان گاهی اوقات این داروها را به‌عنوان درمان حمله قلبی یا سکته تجویز می‌کنند.

برخی از داروها، مانند قرص‌های ضدبارداری خوراکی، ممکن است با تغییر دادن توازن میان عوامل انعقادی مختلف در ایجاد لخته خون نقش داشته باشند و بسیاری از داروها با افزایش ویسکوزیته خون می‌توانند موجب کاهش جریان خون شوند (برای مثال، پس از دریافت ایمونوگلوبولین وریدی ممکن این مورد دیده می‌شود).

درحالی‌که برخی از عوامل خطر مانند سن و وراثت را نمی‌توان کنترل کرد، راه‌های برای کمک به به جلوگیری از لخته شدن خون وجود دارد:

پرهیز از نشستن طولانی‌مدت: اگر برای مدت طولانی می‌نشینید، سعی کنید بیشتر از جای خود بلند شوید و در اطراف قدم بزنید تا از تجمع خون و تشکیل لخته جلوگیری کنید. اگر در بستر استراحت می‌کنید یا نمی‌توانید بایستید، از پزشک خود درباره ورزش‌های مناسب پا سوال کنید.

حمایت از سلامت قلب: رژیم غذایی مناسبی داشته باشید، ورزش کنید (مطابق توصیه پزشک) و از استعمال دخانیات پرهیز کنید. استعمال دخانیات و داشتن اضافه وزن دو علت اصلی و قابل پیشگیری از لخته خونی در قلب هستند.

مصرف داروهای ضد انعقاد قبل و بعد از جراحی: قبل و پس از برخی از جراحی‌های بزرگ، پزشک ممکن است داروهای رقیق‌کننده خون را تجویز کند. آن‌ها را مطابق دستور پزشک مصرف کنید.

پیش‌آگهی فردی که لخته خون دارد، به اندازه لخته و محل آن بستگی دارد. تشخیص زودهنگام و درمان به موقع برای نتایج بهتر و عوارض کمتر مهم است.

در برخی موارد، ممکن است به درمان نیازی نباشد. اگر درمان لازم باشد، ممکن است شامل موارد زیر باشد:

داروهای رقیق‌کننده خون: این داروها مانع از تشکیل لخته‌های خون جدید می‌شوند. آن‌ها ممکن است قبل یا بعد از جراحی یا به علت اختلال خونی تشخیص داده شده، تجویز شوند.

داروهای حل‌کننده لخته خون: این داروها ممکن است برای حل کردن لخته‌های خونی خطرناک، بهبود جریان خون و پیشگیری از آسیب به بافت ها و اندام‌ها استفاده شوند.

جراح ممکن است لخته خون بزرگ یا تهدیدکننده زندگی را ازطریق کاتتر نازک و انعطاف‌پذیری که درون عروق خونی فرستاده می‌شود، خارج کند.

پزشک ممکن است به شما توصیه کند که تحت ترومبولیز با هدایت کننده کاتتر قرار گیرید. در این رویه داروهای از بین برنده لخته خون را به محل لخته تحویل داده می‌شود. همچنین ممکن است برای خارج کردن لخته تحت عمل جراحی قرار گیرید. هدف از این درمان‌ها مدیریت تهاجمی لخته‌ها است زیرا لخته‌های شریانی می‌توانند مانع از رسیدن خون به اعضای حیاتی بدن شوند. از این روش‌ها معمولا فقط در موارد اضطراری یا تهدیدکننده زندگی استفاده می‌شود.

اگر لخته وریدی عمقی تشخیص داده شود، از داروهای رقیق کننده خون استفاده می‌کنید تا خون شما رقیق شود و راحت‌تر از محل لخته عبور کند.

پزشک ممکن است از شما بخواهد تحت رویه ای به نام جایگذاری فیلتر در سیاهرگ قرار گیرید. این رویه برای بیمارانی توضیه می‌شود که درمعرض خطر بالای لخته‌های خونی هستند. فیلتر مخصوصی درون سیاهرگ قرار داده می‌شود تا مانع از این شود که لخته‌ها از طریق سیاهرگ‌ها به قلب یا ریه بروند.

• برای مدت طولانی ننشینید. اگر پشت میز کار می‌کنید، سعی کنید هر یک ساعت، کمی در اطراف ساختمان محل کار خود قدم بزنید. اگر با هواپیما سفر می‌کنید، به طور دوره‌ای در راهرو قدم بزنید.
• اگر عمل جراحی داشته‌اید یا بستری بوده‌اید، به محض اینکه پزشک اجازه داد، بلند شوید و حرکت کنید.
• از لباس‌هاس گشاد خصوصا برای بخش پایین بدن استفاده کنید.
• در صورت تجویز پزشک، از جوراب واریس استفاده کنید.
• از استعمال دخانیات پرهیز کنید.
• مایعات زیادی بنوشید.
• نمک کمی مصرف کنید.
• به طور منظم ورزش کنید.
• در سفرهای طولانی مدت مرتبا موقعیت خود را تغییر دهید.
• هر بار بیش از یک ساعت در وضعیت ایستاده یا نشسته قرار نگیرید.
• از انداختن پاها روی هم اجتناب کنید.
• از فعالیت‌هایی که می‌توانند به پا آسیب بزنند، پرهیز کنید.
• وقتی دراز کشیده‌اید، پاهای خود را بالاتر از سطح قلب خود قرار دهید.