آیا کووید ۱۹ در دهه‌های آینده همچنان ما را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد؟

جان سالم به در بردن از دنیاگیری همیشه پایان ماجرا نیست. برخی از ویروس‌ها می‌توانند اثراتی بر سلامتی داشته باشند که برای دهه‌ها باقی می‌مانند و در‌ نهایت به طیف وسیعی از بیماری‌های ویرانگر منجر می‌شوند.

در دهه‌ی ۱۹۶۰، همه‌گیرشناسانی که پیش‌آگهی طولانی‌مدت بازماندگان آنفلوانزای اسپانیایی ۱۹۱۸ را مطالعه می‌کردند، متوجه روندی غیرعادی شدند.

به‌نظر می‌رسید احتمال ابتلا به بیماری پارکینسون در مقطعی از زندگی در افرادی که بین سال‌های ۱۸۸۸ تا ۱۹۲۴ متولد شده بودند، یعنی در زمان دنیاگیری آنفلوانزای اسپانیایی نوزاد یا جوان بودند، نسبت‌به افرادی که در زمان‌های دیگر به دنیا آمده بودند، دو یا سه برابر بیشتر بود.

این یافته‌ای قابل‌توجه بود؛ زیرا درحالی‌که پیامدهای عصبی بالقوه عفونت‌های آنفلوانزا قرن‌ها توسط پزشکان مستند شده است (گزارش‌های پزشکی دراین‌باره وجود دارد که به سال ۱۳۸۵ بازمی‌گردد)، مقیاس عظیم آنفلوانزای اسپانیایی که در سطح جهان حدود ۵۰۰ میلیون نفر را آلوده کرد، به این معنا بود که دانشمندان می‌توانند افزایش خطر بیماری را به دنیاگیری پیوند دهند.

در سال‌های اخیر افزایش خطر ابتلا به پارکینسون در بازماندگان شیوع HIV، ویروس نیل غربی، آنسفالیت ژاپنی، کوکساکی، ویروس آنسفالیت اسبی غربی و ویروس اپشتین بار نیز شناسایی شده است. عصب‌شناسانی که تلاش می‌کنند علت این مسئله را پیدا کنند، بر این باورند که هریک از این ویروس‌ها می‌توانند وارد مغز شوند و در برخی موارد به ساختارهای شکننده‌ای که هماهنگی حرکات را کنترل می‌کنند و «عقده‌های قاعده‌ای» نام دارند، آسیب بزنند و فرایندی از تخریب را آغاز کنند که می‌تواند به بیماری پارکینسون منجر شود.

اکنون دانشمندان مشتاق بررسی این موضوع هستند که آیا دنیاگیری کنونی نیز باعث افزایش نرخ موارد پارکینسون در دهه‌های آینده خواهد شد. پاتریک بروندین، پژوهشگر پارکینسون در مؤسسه ون اندل در گرند رپیدز میشیگان می‌گوید:

نمی‌دانیم، اما باید احتمال رخ دادن آن را در‌ نظر بگیریم. مطالعات متعددی نشان می‌دهند افرادی که از کووید بهبود یافته‌اند، اغلب دچار اختلالات طولانی‌مدت سیستم عصبی مرکزی از‌‌ جمله از دست دادن حس بویایی و چشایی، مه مغزی، افسردگی و اضطراب می‌شوند. اعداد نگران‌کننده‌اند.

درحالی‌که ویروس SARS-CoV-2 می‌تواند به بافت مغز حمله کند، هنوز مشخص نیست که آیا در ایجاد بیماری نورودژنراتیو (تخریب‌کننده عصب) نقش خواهد داشت یا نه.

اما شواهدی از گذشته وجود دارد که حاکی از آن است که شاید ویروس‌های کرونا بیش از آنچه تصور می‌کنیم، روی سیستم عصبی ما اثر داشته باشند. در دهه‌ی ۱۹۹۰، استنلی فان، عصب‌شناس کانادایی مقاله‌ای را منتشر کرد که در آن آنتی‌بادی‌های ویروس‌های کرونا را که موجب سرماخوردگی می‌شوند، در مایع مغزی‌نخاعی بیماران پیدا کرده بود.

در طول سال گذشته، دانشمندانی مانند بروندین نگران ظهور چندین مطالعه موردی بودند که بیمارانی را توصیف می‌کردند که در پی عفونت کووید ۱۹، دچار وضعیتی شده بودند که پزشکان به آن «پارکینسونیســم حاد» می‌گویند که شامل ناهنجاری‌هایی مانند لرزش، سفتی عضلات و اختلال گفتاری می‌شود.

پژوهش‌های بیشتر نشان داده است که برخی از بیماران کووید ۱۹ در یکی از حیاتی‌ترین سیستم‌های بدن که «مسیر کینورنین» نامیده می‌شود، اختلالاتی دارند. این مسیر از مغز به روده می‌رسد و برای تولید تعدادی از اسیدآمینه‌های حیاتی مورد نیاز برای سلامت مغز استفاده می‌شود. اما همین مسیر وقتی دچار اختلال شود، می‌تواند به تجمع توکسین‌ها منجر شود که تصور می‌شود در بیماری پارکینسون نقش دارند. البته برخی عصب‌شناسان هشدار می‌دهند که هنوز برای ایجاد ارتباط بین کووید ۱۹ و پارکینسون خیلی زود است.

دنیاگیری آنفلوانزای ۱۹۱۸ بیش از ۴۰ سال بعد همچنان بر سلامت جمعیت جهان تأثیر داشت

آلفونسو فاسانو، استاد عصب‌شناسی در دانشگاه تورنتو خاطرنشان می‌کند که موارد پارکینسونیسم حاد که توصیف شده است، می‌تواند شامل بیمارانی بوده باشد که قبلاً در مراحل اولیه بیماری بودند و استرس ابتلا به عفونت کووید ۱۹ موجب آشکار شدن علائم آن‌ها شده است. او می‌گوید:

تاکنون، درمورد حدود دوازده مورد صحبت می‌کنیم که معمولاً اطلاعات دقیقی از آن‌ها موجود نیست. درست است که آن‌چه ما آن را پارکینسونیسم پس از آنسفالیت می‌نامیم، می‌تواند پس از عفونت ویروسی رخ دهد، اما همه‌ی دنیاگیری یکسان نیستند. آنفلوانزای اسپانیایی به علت ویروس کاملاً متفاوتی ایجاد شد.

با‌این‌حال، بسیاری از کارشناسان فکر می‌کنند که لازم است نظارت بر هرگونه علائم مشابه پارکینسون را که در افرادی ظاهر می‌شود که قبلا دچار کووید ۱۹ شده‌اند، ادامه دهیم تا اگر افزایش در موارد رخ دهد، متوجه شویم.

اما پارکینسون تنها نگرانی نیست. کارشناسان در سراسر جهان در تلاشند تا دریابند که آیا کووید ۱۹ موجب موجی پنهان از بیماری‌های دیگری می‌شود که با اختلالی که ویروس کرونا در سیستم ایمنی انسان ایجاد می‌کند، در ارتباط هستند. اگر این اتفاق بیفتد، پیامدهای قابل‌توجهی بر سلامت عمومی خواهد داشت، اما همچنین می‌تواند به ما کمک کند تا راه‌هایی برای تشخیص این بیماری‌ها در مراحل اولیه پیدا کنیم و حتی راه را برای ایجاد درمان‌ها و واکسن‌های جدید هموار می‌کند.

در بهار سال ۲۰۲۰، فرانچسکو روبینو، جراح متابولیک و چاقی در دانشگاه کینگز لندن، گزارش‌هایی درباره بیماران کووید ۱۹ می‌شنید که با اینکه سابقه‌ی دیابت نداشتند، با سطح قند خون بالا به بیمارستان مراجعه می‌کردند.

در همین زمان، پزشکان همچنین متوجه شدند بیمارانی که از قبل دچار دیابت بودند، به‌نظر می‌رسید که به‌طورخاص در ‌برابر این بیماری آسیب‌پذیر باشند. روبینو کنجکاو بود که ببیند آیا این رابطه عجیب نشانه‌ای از تأثیر مستقیم عفونت روی پانکراس (لوزالمعده) است.

روبینو پایگاه داده جهانی به نام COVIDIAB Registry را راه‌اندازی کرد تا این بیماران را دنبال کند و متوجه شود که چه اتفاقی برای آن‌ها افتاده است. آن‌ها تاکنون ۷۰۰ مورد را در طول سال گذشته پیگیری کرده‌اند و امیدوار هستند داده‌های آن‌ها به حل مسئله‌ای که سال‌ها است دانشمندان را درگیر کرده است، یعنی اینکه «آیا ویروس‌ها می‌توانند به‌طور مستقیم موجب دیابت نوع یک شوند؟»، کمک کند.

تعدادی از ویروس‌ها با وضعیت عصبی نادر سندرم گیلن باره مرتبط شده‌اند. یکی از آن‌ها ویروس زیکا است که ممکن است موجب افزایش موارد در سال ۲۰۱۵ شده باشد.

در گذشته، ارتباطاتی میان دیابت نوع یک (بیماری مزمنی که معمولاً در دوران کودکی یا نوجوانی وقتی که پانکراس به‌تدریج توانایی تولید انسولین را از دست می‌دهد، رخ می‌دهد) و ویروس‌های مختلفی مانند کوکساکی B، سرخجه، سیتومگالوویروس و اوریون مطرح شده است. دانشمندان گمان می‌کنند این ویروس‌ها ممکن است با فرار از ریه‌ها یا نشت از روده و وارد شدن به خون بتوانند پانکراس را آلوده کنند.

در سال ۲۰۱۵، پژوهشگران مرکز تحقیقات دیابت اسلو عفونت ویروسی پایدار و خفیفی را در سلول‌های بتای استخراج‌شده از نمونه‌های بافت پانکراس بیمارانی که به‌تازگی ابتلای آن‌ها به دیابت نوع یک مشخص شده بود، کشف کردند، اما موارد بسیار کمی برای اثبات محکم این ارتباط وجود داشته است. روبینو می‌گوید:

پیش از این، همه‌گیری‌هایی وجود داشته است که با موارد جدید دیابت مرتبط بوده است. اما این پیوند مبتنی‌بر تعداد انگشت‌شماری گزارش پزشکی بوده است. بنابراین، امیدواریم با بررسی چند صد مورد ارتباط احتمالی را با اطمینان بیشتری پیدا کنیم.

از زمان آغاز دنیاگیری کووید ۱۹، نشانه‌های مکرری از افزایش غیرعادی در موارد دیابت نوع یک وجود داشته است. تا تابستان ۲۰۲۰، در بیمارستان‌های شمال غربی لندن، دو برابر تعداد موارد جدید دیابت نوع یک که در حالت معمول مشاهده می‌شد، گزارش ‌شد. در همین حین، مقاله‌ای از مجله‌ی نیچر، در اوایل سال جاری گزارش کرده بود که احتمال اینکه در بازماندگان کووید ۱۹، شش ماه پس از عفونت، تشخیص جدید دیابت صورت گیرد، نسبت به افراد غیرعفونی حدود ۳۹ درصد بیشتر بود.

اکنون دانشمندان در تلاش هستند تا ثابت کنند که کووید ۱۹ به‌طور مستقیم در افزایش موارد نقش دارد. چن شوایبینگ، زیست‌شناس سلول‌های بنیادی در کالج پزشکی وایل کرنل فکر می‌کند شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد ویروس کرونا می‌تواند به سلول‌های بتا حمله کند و نیز در پانکراس و ارگان‌های دیگر التهاب ایجاد کند و موجب آسیب دیدن سیستم‌های مختلفی شود که سطح قند خون را کنترل می‌کنند. چن می‌گوید:

ما آنتی‌ژن‌های ویروسی را در سلول‌های بتای پانکراس انسانی در نمونه‌های کالبدشکافی بیماران کووید ۱۹ شناسایی کرده‌ایم که از نقش ویروس در ایجاد عفونت مستقیم حمایت می‌کند.

اما همه‌ی کارشناسان این‌قدر متقاعد نشده‌اند. دیگران خاطرنشان می‌کنند بیمارانی که به‌نظر می‌رسد در‌ نتیجه‌ی کووید ۱۹ دچار دیابت شده‌اند، ممکن است درواقع به دلیل درمان استروئیدی شدید در بیمارستان دچار آسیب پانکراس شده باشند. یا اینکه ممکن است قبلا در مراحل اولیه ابتلا به دیابت بوده باشند و کووید ۱۹ بیماری را آشکار کرده باشد.

تصور می‌شود برخی ویروس‌ها می‌توانند موجب آغاز پاسخ ایمنی شوند که بعدا خطر ابتلا به بیماری پارکینسون را افزایش می‌دهد

ماتیاس وُن هراث، استاد اختلالات خودایمنی در مؤسسه ایمنی‌شناسی لا هویا می‌گوید: «گزارش‌هایی با این استدلال وجود داشته است که SARS-CoV-2 نه‌تنها می‌تواند سلول‌های بتا را مستقیما آلوده کند، بلکه همچنین ممکن است آن‌ها را از بین ببرد. اگرچه گزارش پیگیری خلاف این استدلال است که ویروس مذکور معمولاً سلول‌های بتا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، هنوز به‌طور قطعی مشخص نیست که تأثیر آن در از دست رفتن عملکرد سلول‌های بتا چقدر خاص و خطرناک است.»

پژوهشگران امیدوار هستند که در ماه‌های آینده پایگاه داده CovidDiab پاسخ‌های محکم‌تری ارائه دهد. روبینو گفت:

انتظار نداریم که بتوانیم به همه سوالات پاسخ دهیم، اما امیدواریم که از این ۷۰۰ مورد که احتمالاً بزرگ‌ترین گروه نماینده دیابت مرتبط با ویروس است، دانش بیشتری به دست آوریم. چقدر احتمال دارد که کووید پشت این موارد بوده باشد؟ آیا مکانیسم مستقیمی وجود دارد و اگر چنین است، آن مکانیسم چیست؟

اما دیابت نوع یک تنها بیماری خودایمنی نیست که با کووید ۱۹ در ارتباط است. در طول سال گذشته، گزارش‌های متعددی عفونت SARS-CoV-2 را با اختلاات خودایمنی دیگر مانند سندرم گیلن باره مرتبط کرده‌اند. این سندرم وضعیتی نادر و جدی است که در آن سیستم ایمنی به اعصاب حمله می‌کند و موجب بی‌حسی، مشکلات تعادل و هماهنگی، ضعف، درد و گاهی فلجی می‌شود.

دانشمندان بر این باورند که بیماران مبتلا به کووید ۱۹ که در بیمارستان بستری شده‌اند، به‌طورخاص مستعد دچار شدن به چنین عوارضی هستند، زیرا احتمال وجود اتوآنتی‌بادی‌ها در خون آن‌ها بیشتر است. اتوآنتی‌بادی‌ها پروتئین‌هایی هستند که توسط سیستم ایمنی تولید می‌شود. این پروتئین‌ها علیه بافت‌های خود بدن عمل می‌کنند و موجب عوارضی می‌شوند.

تیمی از دانشمندان در دانشگاه بیرمنگام گروهی از افرادی را که به‌شدت براثر کووید بیمار بوده‌اند، دنبال می‌کنند تا ببینند که چه تعدادی از آن‌ها دچار مشکلات خودایمنی طولانی‌مدت می‌شوند و چه عاملی برخی افراد را آسیب‌پذیرتر می‌کند. راسل دیل که در دانشگاه سیدنی درمورد بیماری‌های خودایمنی مطالعه می‌کند، می‌گوید: «نمی‌توانیم آینده را پیش‌بینی کنیم، اما نمونه‌هایی از بیماری‌های عفونی وجود دارد که به مشکلات التهابی و خودایمنی منجر می‌شوند.»

چشم‌انداز کووید ۱۹ که موجب افزایش بی‌سروصدای بیماری‌های مزمن می‌شود، چشم‌اندازی نگران‌کننده است، اما اگر بتوان ارتباط بین عفونت ویروسی و بیماری‌های مختلف را با اطمینان ثابت کرد، این امر می‌تواند روش جستجو و نحوه درمان بسیاری از این بیماری‌ها را در آینده تغییر دهد.

درمورد دیابت نوع یک، دانشمندان به‌طورخاص مشتاق بررسی این مسئله هستند که دقیقاً پس از اینکه سلول‌های بتا به SARS-CoV-2 آلوده می‌شود، چه اتفاقی می‌افتد تا متوجه شوند که آیا راهی برای پیشگیری از نابودی آن‌ها و بنابراین توقف بیماری وجود دارد. چن می‌گوید: «درک ارتباط میان عفونت ویروسی و دیابت نوع یک ممکن است تشخیص زودهنگام و پیشگیری را تسهیل کند.»

ویروس کوکساکی B با ایجاد دیابت نوع یک مرتبط بوده است و اکنون دانشمندان به این موضوع فکر می‌کنند که آیا کووید ۱۹ نیز می‌تواند افراد را مستعد ابتلا به این بیماری کند

کنوت دال یارنسن، مشاور دیابت و اندوکرینولوژی کودکان در مرکز تحقیقات دیابت اسلو به بی‌بی‌سی گفت همکارانش درحال آغاز کارآزمایی بالینی برای بررسی این موضوع هستند که آیا درمان‌های ضدویروسی می‌تواند به محافظت از پانکراس کودکانی که به‌تازگی ابتلای آن‌ها به دیابت نوع یک تشخیص داده شده است، کمک کند.

چن همچنین پروژه‌ای را سرپرستی می‌کند که شامل غربالگری کتابخانه بزرگی از ترکیبات شیمیایی مختلف است تا ببیند که آیا این ترکیبات می‌توانند سلول‌های بتا را در ‌برابر حمله ویروس مقاوم‌تر کنند. آن‌ها تاکنون ترکیبی خاص به نام trans-ISRIB را شناسایی کرده‌اند که به‌نظر می‌رسد در ظرف آزمایشگاه می‌تواند از توانایی‌های تولیدکننده انسولین سلول‌های بتا زمانی که به ویروس SARS-CoV-2 آلوده می‌شود، محافظت کند.

درحالی‌که ترکیب مذکور هنوز ازسوی سازمان‌های ناظر تاییدنشده و روی انسان‌ها آزمایش نشده است و بنابراین درحال‌حاضر در بیماران مبتلا به کووید که دچار ناهنجاری در قند خون می‌شوند، قابل استفاده نیست، چن امیدوار است که در آینده بتواند به‌عنوان داروی پیشگیرانه برای افراد آسیب‌پذیر به کار رود.

ارتباط محکم میان کووید ۱۹ و بیماری‌های خودایمنی مختلف می‌تواند همچنین مشوق ایجاد واکسن‌های محافظ در ‌برابر ویروس‌های دیگری باشد که قبلا با این بیماری‌ها مرتبط شده‌اند.

پژوهشگران مؤسسه کارولینسکا، دانشگاه تامپِره و دانشگاه ییواسکیلا کاندیدای واکسن بالقوه‌ای را ساخته‌اند که در ‌برابر هر شش سویه از کوکساکی B محافظت می‌کند و نشان داده شده است که مانع از ابتلای موش‌ها به دیابت نوع یک ناشی از ویروس می‌شود.

گونار هوئن، ایمنی‌شناس مؤسسه سرم کپنهاگ معتقد است که این امر می‌تواند همچنین موجب سرمایه‌گذاری بیشتر روی واکسن‌هایی علیه ویروس اپشتین بار شود. این ویروس با ابتلا به آرتریت روماتوئید و مولتیپل اسکلروزیس و نیز برخی سرطان‌ها مرتبط بوده است. هوئن می‌گوید:

در صورت تزریق زودهنگام، واکسن‌ها به احتمال زیاد علیه اپشتین بار مؤثر خواهند بود، زیرا بیشتر افراد طی یکی دو سال اول زندگی دچار این ویروس می‌شوند. بازاری برای چنین واکسنی وجود دارد، زیرا بیماری‌های مرتبط به اندازه کووید یا حتی بیشتر از آن آسیب می‌رسانند.

در همین حین، دانشمندان امیدوار هستند که در ماه‌ها و سال‌های آینده اطلاعات بیشتری درمورد گرایش کووید ۱۹ به ایجاد هر یک از این بیماری‌ها به دست آید. روبینو می‌گوید:

به همه این سوالات فردا یا چند ماه آینده پاسخ داده نخواهد شد، اما امیدواریم در طول سال آینده بتوانیم به این داده‌ها نگاه کنیم و پاسخ برخی از سؤال‌ها را بررسی کنیم و الگوهایی را ببینیم و شاید پاسخ‌هایی داشته باشیم.