هک‌کردن رؤیا؛ هجوم محتمل غول‌های دنیای تکنولوژی به خواب‌ کاربران

باورش سخت است که ۱۲ سال از اکران فیلم تلقین (Inception)، اثر تحسین شده‌ی کریستوفر نولان می‌گذرد. اگر خاطرتان باشد، در این فیلم سارقی به نام دامینیک کاب به ذهن افراد مختلف نفوذ کرده و اسرار و ایده‌های آن‌ها را می‌دزدد. اما مأموریت جدید او و تیم کلاه‌بردارش در فیلم این است که به جای سرقت ایده‌، ایده‌ی جدیدی را طی عملیاتی ویژه در ذهن سوژه قرار داده و با ساخت واقعیتی دروغین، او را فریب دهند تا کاری را که مدنظر آن‌ها است، انجام دهد.

آن زمان این فیلم را به‌عنوان ژانر «علمی‌تخیلی» تماشا کردیم و هنوز هم بسیاری از ما درباره‌ی «کاشت ایده در ذهن افراد هنگام خواب» همین باور را داریم. اما آیا چنین مفهومی واقعا غیرممکن است؟

از نظر گروهی از پژوهشگران متشکل از آدام هار هورویتس، دانشجوی دکترای MIT، رابرت استیکگلد، استاد روانپزشکی هاروارد و آنتونیو زادرا، محقق خواب و رؤیا در مرکز تحقیقات پزشکی خواب وابسته به دانشگاه مونترال، خیر، این موضوع به‌هیچ‌وجه غیرممکن نیست و کاملاً واقعیت دارد.

براساس تحقیقات این تیم، آژانس‌های تبلیغاتی برای اینکه مصرف‌کنندگان را به خرید محصولات شرکت‌ها ترغیب کنند، در حال آزمایش‌ روش‌هایی برای هجوم‌ آوردن به خواب ما هستند تا ایده‌ی خرید آن‌ها را شبیه کاری که کاب در فیلم تلقین انجام داد، در ذهن ما بکارند. این موضوع نه استعاره است، نه داستان علمی‌تخیلی؛ بلکه عین واقعیت است و نمونه‌‌ای از آن سال گذشته توسط شرکت تولید‌کننده‌ی نوشیدنی مولسون کورز انجام شد.

شب قبل از پخش مسابقه فینال فوتبال آمریکایی معروف به «سوپربول» که پربیننده‌ترین مسابقه تلویزیونی آمریکا است، شرکت مولسون کورز «بزرگ‌ترین مطالعه‌ی خواب جهان» را اجرا کرد. در این مطالعه، این شرکت تلاش کرد تصاویری از نوشیدنی کورز را همراه با تصاویر مثبت، مثلا رودهای خروشان آلپ، به ذهن شرکت‌کنندگان در حال خواب، وارد و آن‌ها را به خرید محصولات این شرکت ترغیب کند.

آن‌ها برای این پروژه، روانشناسی از دانشگاه هاروارد استخدام کردند تا روی طراحی محرک‌های رؤیاسازی کار کند. بعد با وعده‌ی نوشیدنی رایگان افراد را به مشارکت در این مطالعه تشویق کردند و حتی در یک ترفند بازاریابی خلاقانه، از زین ملک، ستاره‌ی مشهور پاپ، خواستند در لایو اینستاگرام به خواب برود و خود را درمعرض رؤیای طراحی شده‌ی کورز قرار دهد.

البته این تنها یک مورد از هزاران نمونه تلاش شرکت‌ها برای دستیابی به تکنیک هک کردن رؤیاها است. مطالعات بازاریابی متعددی آشکارا در حال آزمایش راه‌های جدیدی برای تغییر و هدایت رفتار مصرف‌کنندگان ازطریق «هک کردن» خواب آن‌ها هستند. نتیجه‌ی مطالعه‌ی ۲۰۲۱ آینده‌ی بازاریابی نشان داد از ۴۰۰ آژانس تبلیغاتی شرکت‌های آمریکایی، ۷۷ درصد آن‌ها قصد دارند در سه سال آینده از فناوری رؤیاسازی برای کمپین‌های تبلیغاتی خود استفاده کنند. استفاده‌ی تجاری از این فناوری که در آن محرک‌های خاصی قبل یا در حین خواب به ذهن فرد منتقل می‌شود تا محتوای رؤیای او را تحت تأثیر قرار دهد، به سرعت در حال تبدیل شدن به واقعیت است؛ اتفاق بسیار نگران‌کننده‌ای که در‌حال‌حاضر کمتر کسی نگران آن است.

آدام هار هورویتس به همراه گروهی از محققان دیگر که در آزمایشگاه رؤیا (Dream Lab) از زیرمجموعه‌ی آزمایشگاه رسانه MIT فعالیت می‌کنند، موفق شدند دستگاهی شبیه دستکش به نام دورمیو (Dormio) اختراع کنند که از آن برای رؤیاسازی و به‌اصلاح هک کردن خواب افراد استفاده می‌شود. آن‌ها در ساخت این دستگاه از تکنولوژی جدیدی موسوم به «رؤیاسازی هدفمند» (TDI) استفاده کردند که ذهن کاربر را به سمت مشاهده‌ی محتوای خاصی در خواب سوق می‌دهد.

دورمیو به سه حسگر مجهز است که با کامپیوتر یا گوشی هوشمند جفت می‌شود و زمانی‌که کاربر آن را به دست می‌کند، داده‌های مربوط به سیگنال‌های زیستی او از جمله انقباض ماهیچه‌ی انگشتان، ضربان قلب و رسانایی پوست را در طول مراحل مختلف خواب جمع‌آوری می‌شود. پیش از به خواب رفتن نیز از کاربر خواسته می‌شود به موضوع خاصی فکر کند تا رؤیای او به سمت این موضوع هدایت شود.

این تیم پژوهشی در آزمایش عملکرد این دستگاه برای «رؤیاپردازی خلاقانه» به نتایج موفقیت‌آمیزی دست پیدا کردند. در این مطالعه از ۲۵ شرکت‌کننده که دستگاه دورمیو به دست داشتند، خواسته شد به درخت فکر کنند. این افراد در طول آزمایش مجموعا ۶۷ بار از خواب بیدار شدند، در ۶۶ مورد حالت هیپناگوژیک یا توهم پیشاخواب را تجربه کرده بودند و ۴۵ مورد از خواب آن‌ها نیز به درخت مربوط بود. علاوه‌براین، این‌ خواب‌ها چاشنی خلاقیت نیز به همراه داشتند. مثلا یکی از شرکت‌کنندگان خواب دید از درخت‌ها بزرگ‌تر است و می‌تواند آن‌ها را مثل فینگر فود بخورد؛ یا در خواب دیگری، درختان از خود نوعی انرژی ساطع می‌کردند و انگار داشتند فرد را به مقصدی خاص هدایت می‌کردند.

محققان آزمایشگاه رؤیا به این نتیجه رسیدند چنین خواب‌های هدفمندی می‌توانند منبع الهامی برای نویسندگان، موسیقی‌دان‌ها، فیلم‌سازان و سایر هنرمندان باشند. علاوه‌براین، هر کسی می‌تواند به کمک مراحل ساخت این پروژه، نرم‌افزار ردیابی سیگنال‌های زیستی که در گیت‌هاب قرار گرفته و با صرف حدود ۴۰ دلار، دستگاه دورمیو خود را بسازد.

اما از سوی دیگر، به‌نظر می‌رسد گروه بازاریابی مولسون کورز نیز از همین روش برای تبلیغ نوشیدنی‌های این شرکت و هک کردن رؤیاهای کاربران استفاده کرده‌ بود، چراکه در مطالعه‌شان دقیقاً اصطلاح «رؤیاسازی هدفمند» تیم هورویتس را به کار برده بودند.

اینجا است که تکنولوژی دستکاری خواب روی خطرناک خود را نشان می‌دهد. با انجام تحقیقات بیشتر در این حوزه، می‌توان انتظار داشت شرکت‌های دیگر نیز به استفاده از این تکنیک برای دستکاری رؤیاها و هجوم به ذهن کاربران روی آوردند و در نهایت رفتار‌های آن‌ها را در زمان بیداری تحت تأثیر قرار دهند. هورویتس می‌گوید برخی از این شرکت‌ها با او تماس گرفته‌اند تا در پروژه‌های رؤیاسازی به آن‌ها کمک کند. بااین‌حال، درک و به‌کارگیری اصول و روش این تکنولوژی کار دشواری نیست و به‌زودی این شرکت‌ها حتی به کمک دانشمندان نیز نیازی نخواهند داشت.

دانشمندان به دلایل مختلفی خواب و رؤیا را مطالعه می‌کنند؛ از جمله برای درک فرایند پردازش حافظه و تنظیم احساسات که در طول خواب اتفاق می‌افتد یا اینکه چطور خواب دیدن بر یادگیری‌‌های قبلی تأثیر می‌گذارد.

مطالعات خواب همچنین برای درک بهتر و درمان علائم مرتبط با کابوس‌های اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و بهبود سلامت روانی به کار می‌رود. به‌همین ترتیب، پژوهشگرانی که در زمینه‌ی رؤیاسازی هدفمند فعالیت می‌کنند، در تلاشند با رسیدن به درک بهتری از نقش مغز در شکل‌گیری رؤیا در مراحل مختلف خواب، کیفیت خواب افراد را بهبود بخشند، خلاقیت آن‌ها را افزایش دهند و یادگیری ازطریق خواب را ممکن کنند.

به گفته‌ی این دانشمندان، رؤیاسازی هدفمند کار خود را از مرحله‌ی شروع خواب، یعنی همان لحظه‌ای که فرد از حالت بیداری وارد خواب آرام می‌شود، آغاز می‌کند تا محتوای رؤیا را در چند دقیقه‌ی اول خواب تحت تأثیر قرار دهد. این روش می‌تواند کاربردهای هیجان‌انگیزی داشته باشد و برای هنرمندان و خلاقیتشان الهام‌بخش باشد. به‌عنوان مثال، سالوادور دالی، نقاش فراواقع‌گرای اسپانیایی، در کتاب «۵۰ راز جادویی پیشه‌وری» روشی را توصیف کرده که آن را «خواب با یک کلید» نامیده است.

در این روش، او درحالی‌که روی صندلی نشسته، دستش را روی دسته صندلی قرار داده و کلید سنگینی را بالای یک بشقاب نگه داشته بود، به مسئله‌ای که سعی داشت راه‌حلی برایش پیدا کند، فکر می‌کرد و بعد آرام به خواب می‌رفت. با شروع مرحله‌ی اول خواب، عضله‌های دستش شل می‌شد و کلید روی بشقاب می‌افتد و صدای شکسته شدنش او را بیدار می‌کرد. او اغلب بعد از بیدار شدن، راه‌حل مشکلش را در خواب پیدا کرده بود.

اگرچه تمام این موارد اهداف مثبتی را دنبال می‌کنند، هوروویتس و تیمش نسبت به هک کردن خواب افراد برای مقاصد تجاری، شبیه کاری که شرکت مولسون کورز انجام داد، به‌شدت نگران‌ هستند. از نظر این پژوهشگران،‌ احتمالش بسیار زیاد است که مشاهده‌ی تبلیغات در خواب، رفتار کاربران را در بیداری تغییر دهد؛ حتی در آن‌هایی که از این تبلیغ کاملاً بی‌خبر هستند و کسانی که فقط بخش کمی از رؤیای خود را به خاطر می‌آورند.

البته فناوری رؤیاسازی حوزه‌ای نوپا است، اما مطالعات انجام شده نشان می‌دهد چنین مداخلاتی، حتی اگر برای یک شب و به‌طور کوتاه صورت گیرد، می‌تواند بر رفتار فرد در بیداری تأثیرگذار باشد. به‌عنوان مثال، مطالعه‌ای که اخیراً روی افراد سیگاری صورت گرفت، نشان داد زمانی که شرکت‌کنندگان هنگام خواب درمعرض بو‌ی زننده‌ای از تخم مرغ فاسد، ماهی و دود سیگار قرار گرفتند، در طول هفته مصرف سیگارشان ۳۰ درصد کاهش داشت. جالب اینکه اغلب آن‌ها یادشان نمی‌آمد چنین بویی را در خواب حس کرده باشند؛ و جالب‌تر اینکه وقتی پژوهشگران گروه دوم را در حالت بیداری درمعرض همین بو قرار دادند، تغییری در الگوی مصرف سیگار آن‌ها ایجاد نشد.

نتایج این مطالعه‌ها نه‌تنها ماهیت قدرتمند اما اغلب نادیده گرفته شده‌ی فرایندهای مغز در هنگام خواب را آشکار می‌کند، بلکه نشان می‌دهد ذهن در حالت خواب چقدر راحت درمعرض تاثیرپذیری از محرک‌های بیرونی قرار داد و هم اینکه چقدر فراموش‌کار است و مداخلاتی را که هنگام خواب اتفاق می‌افتد، از یاد می‌برد.

اما شاید خطرناک‌تر از همه‌ی این‌ها، جالی خالی اعتراض‌های گسترده به قصد آژانس‌های تبلیغاتی برای نفوذ به خواب افراد باشد. زمانی که نتیجه‌ی مطالعه‌ی مولسون کورز منتشر شد، فقط تعداد انگشت‌شماری از افراد درباره‌ی آن ابراز نگرانی کردند که حتی آن هم با زبان طنز بیان شده بود. مطالعه‌ی ۲۰۲۱ آینده‌ی بازاریابی نیز نشان داد از بیش از ۵۰۰ مصرف‌کننده‌ مورد بررسی، تنها ۳۲ درصد از آن‌ها با استفاده از روش رؤیاسازی توسط آژانس‌های تبلیغاتی مخالف بودند و سه نفر از ۱۰ نفر درباره‌ی آن مطمئن نبودند.

حالا برای این تیم پژوهشی این سؤال نگران‌کننده مطرح شده است: چه اتفاقی برای ما افتاده که اینچنین به تجاوز به حریم شخصی و بهره‌برداری‌های تجاری شرکت‌ها عادت کرده‌ایم که در ازای دریافت چند نوشیدنی مجانی، با‌خوشحالی حاضریم خواب‌مان را هک کنند و آگهی‌ها را نه ازطریق تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی، بلکه یک راست در ذهن‌مان قرار دهند؟

شاید مشکل اینجا است که بسیاری از ما درک کافی از اهمیت رؤیاها و نقش حیاتی آن‌ها در سلامت روانی و رفتار‌هایمان در بیداری نداریم و نمی‌دانیم بسیاری از فرایندهای مربوط به خواب می‌توانند به‌راحتی دستکاری شوند و ما درمعرض تغییر الگوهای رفتاری بدون آگاهی و رضایت‌مان قرار دهند.

غول‌های دنیای تکنولوژی مانند آمازون، اپل و گوگل دستگاه‌های هوشمندی ساخته‌اند که برای نظارت بر خواب افراد طراحی شده‌اند؛ از جمله فناوری حسگر رادار آمازون که قرار است به‌زودی به دستگاه‌های اکو اضافه شود یا گوشی آیفون و اپل واچ، فیت‌بیت گوگل و نست هاب. درست است که این دستگاه‌ها و داده‌هایی که جمع‌آوری می‌کنند، برای بهبود خواب کاربران طراحی شده‌اند، اما تصور دنیایی که در آن گوشی‌ها و اسپیکرهای هوشمند به ابزاری برای تبلیغات شبانه حین خواب و جمع‌آوری داده بدون اطلاع ما تبدیل شده‌اند، کار سختی نیست.

حتی اگر با رضایت کامل به این شرکت‌ها اجازه دهیم داده‌های خواب ما را جمع‌آوری کنند، آگاهی از اینکه دقیقاً با این داده‌ها چه می‌کنند، تقریباً غیرممکن است. تصور کنید این داده‌ها قرار است دراختیار شرکتی قرار گیرد که داروی خوا‌ب‌آور می‌فروشد. بعد، فردای شبی که خواب ناآرامی را تجربه کرده‌اید، هنگام وب‌گردی مرتب با تبلیغ داروهای خواب‌آور رو‌به‌رو می‌شوید، حتی اگر یادتان نباشد شب قبل خوب نخوابیده‌اید. ازآنجاکه کمبود خواب احتمال رفتارهای پرخطر را افزایش می‌دهد، ممکن است با تبلیغات هدفمندی برای شرطبندی آنلاین رو‌به‌رو شوید. و از‌آنجایی که بین کمبود خواب با مصرف قند ارتباط مستقیمی وجود دارد، شاید درمعرض تبلیغات شیرینی‌ و شکلات برند خاصی قرار بگیرید و حوس کنید آن را امتحان کنید.

این تصویر را می‌توان حتی از این هم فراتر برد. مثلا تصور کنید آهنگسازی با شرکت تولیدکننده‌ی شکلاتی قرارداد ببندد تا آهنگی یک ساعته برای خواب بسازد و این آهنگ دارای محرک‌هایی باشد که به ذهن شما در حالت خواب هجوم آورده و ترغیبتان کند از محصولات این شرکت استفاده کنید. شاید بعد از اینکه شکلات را خریدید، بخواهید فیلم هم تماشا کنید. مثلا سراغ نتفلکیس می‌روید و فیلمی که تا پیش از خوابیدن تماشا می‌کنید حاوی محرک‌هایی است که شما را در خواب به تماشای سریال جدیدی ترغیب می‌کند.

در تمام این مدت نیز داده‌های مربوط به کیفیت خواب از جمله تغییرات در نفس کشیدن و ضربان قلب، به این شرکت‌ها می‌گوید آیا محرک‌های آن‌ها مؤثر بوده‌اند و اینکه محرک‌های بعدی را چگونه طراحی کنند تا تأثیر آن‌ها بیشتر شود.

بی‌شک این سناریوی کابوس‌آور چیزی نیست که فکر می‌کردید با اشتراک گذاشتن داده‌های مربوط به خواب‌تان با این شرکت‌ها اتفاق بیفتد؛ اما دانشمندانی نظیر هوروویتس که تمام وقت خود را به مطالعه‌ درباره‌ی خواب و رؤیا اختصاص داده‌اند، از حالا درباره‌ی به واقعیت پیوستن آن نگران هستند.

البته علم خواب و رؤیا هنوز به اندازه‌ای پیشرفت نکرده تا سناریوی ترسناکی را که هوروویتس به تصویر کشید، به واقعیت تبدیل کند و بتواند چنین تأثیر گسترده‌ای بر رفتار مصرف‌کننده در حالت بیداری داشته باشد، بااین‌حال، شرکت‌ها از دانشی که در‌حال‌حاضر دراختیار دارند، برای کشف تکنیک‌های جدید بازاریابی استفاده می‌کنند تا شرایط را برای زمانی که تکنولوژی لازم توسعه داده شد، آماده کرده باشند.

در نهایت، سؤال اصلی این نیست که آیا تبلیغات در خواب می‌تواند بر رفتار افراد تأثیر بگذارد یا اینکه چنین روش تبلیغاتی در این مقیاس بزرگ می‌تواند از لحاظ اقتصادی مقرون‌به‌صرفه باشد یا خیر؛ بلکه سؤال اصلی متوجه ما جامعه‌ی مصرف‌کننده است؛ اینکه آیا ما فکر می‌کنیم شرکت‌های بزرگ باید اجازه داشته باشند تا داده‌های مربوط به نحوه‌ی کارکرد مغز ما را در خواب جمع‌آوری کنند،‌ چه برسد به اینکه بخواهند از این داده‌ها بهره‌برداری یا حتی آن‌ها را دستکاری کنند.

اگر از فعالیت‌های آنلاین و ردپای اینترنتی‌مان درسی گرفته باشیم، این است که این داده‌ها بعد از جمع‌آوری می‌توانند فروخته شوند، لو بروند، علیه ما یا برای مقاصد تجاری بدون کسب رضایت ما استفاده شوند و ما دربرابر تمام این سناریوها اغلب بی‌دفاع هستیم.

از طرفی، کشیدن خط بین مصارف مثبت و مضر تکنولوژی‌ رؤیاسازی کار ساده‌ای نیست. بسیاری از افراد علاقه‌مند هستند تا به کمک این تکنولوژی رؤیای شفاف تجربه کنند؛ مثلا تصور کنند تبدیل به بتمن شده‌اند یا دارند در خیابان‌های شهرهای دوردست قدم می‌زنند. برخی دیگر نیز به‌دنبال غلبه بر ترس‌شان هستند یا سعی دارند ورزشکار یا هنرمند بهتری شوند.

بااین‌حال، چنین تکنولوژی و دانشی می‌تواند به‌راحتی مورد سوءاستفاده قرار بگیرد. مطالعه‌ی رؤیاسازی شرکت نوشیدنی کورز فقط یک کمپین تبلیغاتی ساده نبود، بلکه نشانه‌ای بود از اینکه داستان‌های علمی‌تخیلی مثل فیلم تلقین به‌سرعت دارند به واقعیت تبدیل می‌شوند و این بار خاطرات، رفتار و حتی هویت ما را نشانه‌ گرفته‌اند. اما آیا برای محافظت از خود و رؤیاهایمان دربرابر هجوم شرکت‌های فناوری و مقاصد تجاری‌شان آمادگی کافی داریم؟