پنج روز سرنوشت‌ساز در شیوع کووید ۱۹

یک سال پیش، دولت چین شهر ووهان را قرنطینه کرد. هفته‌ها پیش از آن، مقامات این کشور ادعا کرده بودند که شیوع تحت کنترل است و فقط چندین مورد مرتبط به بازار حیوانات زنده وجود داشت؛ اما در واقع، ویروس در سراسر کشور در حال انتشار بود.

بی‌بی‌سی به داستان پنج روز حساس اوایل شیوع کووید ۱۹ پرداخته است که درادامه می‌خوانید.

تا ۳۰ دسامبر، چندین نفر در بیمارستان‌های مرکز شهر ووهان بستری شده بودند؛ درحالی‌که دچار ذات‌الریه و تب شدید بودند. اولین مورد شناخته‌شده، مردی در دهه‌ی هشتم زندگی بود که اول دسامبر بیمار شد. بسیاری از آن‌ها با بازار غذاهای دریایی هوانان ارتباط داشتند و پزشکان شک کرده بودند که بیماری آن‌ها ذات‌الریه معمولی نیست. نمونه‌هایی از ریه‌های آلوده برای شناسایی علت بیماری به شرکت‌های توالی‌یابی ژنتیک ارسال شده بود و نتایج اولیه نشان‌دهنده‌ی ویروس کرونای جدیدی شبیه ویروس سارس بود. مقامات بهداشتی محلی و مرکز کنترل بیماری چین متوجه مسئله شده بودند؛ اما چیزی به عموم مردم نگفتند. براساس مدل‌سازی پژوهشگران دانشگاه نورت ایسترن بوستون در آن زمان، احتمالا بین ۲۳۰۰ تا ۴۰۰۰ فرد آلوده شده بودند. همچنین تصور می‌شد شیوع هر چند روز از نظر اندازه دو برابر شود. همه‌گیرشناسان می‌گویند در بخش اول شیوع، هر روز و حتی هر ساعت حیاتی است.

حدود ساعت ۱۶ روز ۳۰ دسامبر، نتایج توالی‌یابی عامل بیماری‌زا به دست رئیس اورژانس بیمارستان مرکزی ووهان رسید. طبق مصاحبه‌ای که بعدا به رسانه‌های دولتی چین داده شد، او هنگام خواندن نتایج خیس عرق شد. در بالای گزارش کلمات هشداردهنده‌ای به چشم می‌خورد: «کروناویروس سارس.» او دور آن را با قرمز خط کشید و آن را از طریق پیام‌رسان چینی وی‌چت برای همکارانش فرستاد. در عرض یک ساعت و نیم، تصویر مذکور به دست پزشکی در بخش چشم‌پزشکی بیمارستان رسید که لی ون‌لیانگ نام داشت. وی این مورد را در گروه کلاس‌های دانشگاهی خود منتشر کرد و هشدار داد: «پیام را خارج از گروه پخش نکنید. از خانواده و عزیزان خود بخواهید که احتیاط کنند.»

وقتی سارس در اواخر ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ در جنوب چین منتشر شد، پکن روی شیوع بیماری سرپوش گذاشت و اصرار داشت که همه چیز تحت کنترل است. این امر موجب شد ویروس در سراسر جهان گسترش پیدا کند. واکنش پکن، انتقادات بین‌المللی و خشم و اعتراض مردم چین را برانگیخت. بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴، سندرم تنفسی حاد یا سارس در سراسر جهان بیش از ۸ هزار فرد را آلوده کرد و جان حدود ۸۰۰ نفر را گرفت.

طی چند ساعت بعد، اسکرین‌شات‌هایی از پیام دکتر لی به‌طور آنلاین منتشر شد. در سراسر چین، میلیون‌ها نفر به‌صورت آنلاین به گفت‌وگو در مورد سارس مشغول شدند. معلوم شد توالی‌یاب‌ها مرتکب اشتباهی شده‌اند؛ ویروس عامل عفونت‌ها، سارس نبود، بلکه ویروس کرونای جدیدی بود که شباهت زیادی به سارس داشت؛ اما این لحظه‌ی حساسی بود: اخبار شیوع احتمالی منتشر شده بود.

کمیسیون بهداشت ووهان قبلا می‌دانست که چیزی در بیمارستان‌های شهر در حال اتفاق افتادن است. در آن روز، مقامات کمیسیون ملی بهداشت پکن از راه رسیدند و نمونه‌های ریه به حداقل ۵ آزمایشگاه دولتی در ووهان و پکن فرستاده شد تا به‌طور هم‌زمان ویروس را توالی‌یابی کنند.

درحالی‌که پیام‌های حاکی از بازگشت احتمالی سارس در رسانه‌های اجتماعی چینی در حال انتشار بود، کمیسیون بهداشت ووهان به بیمارستان‌ها دو دستور فرستاد. اولین دستور این بود که همه‌ی موارد را مستقیما به کمیسیون بهداشت گزارش کنند و دوم اینکه، بدون مجوز هیچ اطلاعاتی را علنی نکنند. طی ۱۲ دقیقه این دستورها به‌صورت آنلاین درز کرد.

اگر تلاش‌های همه‌گیرشناس باتجربه‌ای به نام مارجوری پولاک، معاون سردبیر پرومِد-میل نبود، ممکن بود چند روز بیشتر طول می‌کشید تا این گفتگوها از شبکه‌های اجتماعی چینی‌زبان به سراسر جهان منتشر شود. پرومد-میل سازمانی است که هشدارهایی درباره شیوع بیماری‌ها به سراسر جهان ارسال می‌کند. پولاک ایمیلی از یکی از آشناهایش در تایوان دریافت کرد با این سؤال که آیا در مورد این موضوع که به‌صورت آنلاین منتشر شده است، چیزی می‌داند.

در فوریه‌ی سال ۲۰۰۳، پرومد اولین جایی بود که اخبار سارس را منتشر کرد. اکنون پولاک شاهد وضعیت آشنایی بود. او به بی‌بی‌سی گفت: «واکنش من این بود: به دردسر افتاده‌ایم.» سه ساعت بعد، او نوشتن پستی اضطراری را به پایان رسانده بود و درخواست اطلاعات بیشتری در مورد شیوع جدید کرد. این پست در نیمه‌شب در مدت کوتاهی برای حدود ۸۰ هزار عضو پرومد ارسال شد.

با انتشار اخبار مربوط به شیوع بیماری در چین، پروفسور جورج اف گائو، مدیر کل مرکز کنترل بیماری چین تماس‌هایی از سراسر جهان دریافت کرد که پیشنهاد کمک داشتند.

چین پس از سارس زیرساخت‌های بیماری‌های عفونی خود را نوسازی کرد و در سال ۲۰۱۹، گائو قول داد سیستم نظارت آنلاین چین بتواند از وقوع شیوع دیگری مانند سارس پیشگیری کند؛ اما دو دانشمندی که با گائو تماس گرفتند، می‌گویند به نظر نمی‌رسید وی نگران باشد. دکتر پیتر دشک، رئیس گروه پژوهشی بیماری‌های عفونی اکوهلث آلیانس در نیویورک، به بی‌بی‌سی گفت: «پیام متنی طولانی به گائو فرستادم و پیشنهاد کردم که گروهی را به آنجا بفرستم و برای حمایت آن‌ها هر کاری را که لازم است، انجام دهم اما در پاسخ فقط یک پیام کوتاه تبریک سال نو دریافت کردم.»

ایان لیپکین، همه‌گیرشناس دانشگاه کلمبیا در نیویورک نیز در تلاش بود تا با گائو تماس بگیرد و بالاخره موفق شد با وی گفت‌وگو کند. جزئیاتی که لیپکین در مورد گفتگوی خود فاش می‌کند، بینش جدیدی را در مورد آنچه مقامات برجسته چینی آماده کرده بودند تا در این نقطه‌ی حساس بگویند، فراهم می‌کند. لیپکین به بی‌بی‌سی گفت: «او ویروس را شناسایی کرده بود و می‌گفت این ویروس کرونای جدیدی است و قابلیت انتقال بالایی ندارد. این واقعا برای من راضی‌کننده نبود، زیرا شنیده بودم افراد بسیار زیادی آلوده شده‌اند. فکر نمی‌کنم که او دروغ می‌گفت، اما فکر می‌کنم که اشتباه می‌کرد.»

لیپکین می‌گوید به عقیده‌ی او گائو باید توالی‌هایی را که به دست آورده بودند، منتشر می‌کرد و این مسئله آن‌قدر مهم بود که نباید در انتشار آن تردید می‌کرد. گائو که درخواست‌های بی‌بی‌سی را برای مصاحبه رد کرد، به رسانه‌های دولتی گفته است که توالی‌ها به محض امکان، منتشر شدند و او هرگز علناً اعلام نکرده است که انتقال انسان به انسان وجود ندارد. در آن روز، کمیسیون بهداشت ووهان با انتشار بیانیه‌ی مطبوعاتی اظهار داشت که ۲۷ مورد ذات‌الریه ویروسی شناسایی شده است، اما شواهد آشکاری در مورد انتقال انسان به انسان وجود ندارد.

۱۲ روز دیگر گذشت تا اینکه چین بالاخره توالی‌های ژنتیکی را در اختیار جامعه‌ی بین‌الملل قرار داد. دولت چین چندین درخواست مصاحبه با بی‌بی‌سی را رد کرد. در عوض، طی بیانیه‌های مفصلی در مورد پاسخ چین، اظهار داشت که چین در مبارزه علیه کووید ۱۹ همیشه با گشودگی، شفافیت و مسئولیت و به‌موقع عمل کرده است.

طبق قوانین بین‌المللی، شیوع بیماری‌های عفونی جدید که با خطر انتشار جهانی همراه است، باید طی ۲۴ ساعت به سازمان جهانی بهداشت گزارش شود؛ اما در تاریخ ۱ ژانویه، سازمان جهانی بهداشت هنوز به‌صورت رسمی از شیوع خبر نداشت. روز قبل، مقامات سازمان پست پرومد را مشاهده کردند و با کمیسیون بهداشت چین تماس گرفتند. پروفسور لارنس گاستین، مدیر مرکز همکاری‌های سازمان بهداشت جهانی در زمینه بهداشت ملی و جهانی در دانشگاه جرج تاون می‌گوید: «این مسئله باید گزارش می‌شد. عدم گزارش نقض آشکار مقررات بین‌المللی بهداشت بود.» دکتر ماریا ون کرخوف، همه‌گیرشناس سازمان جهانی بهداشت می‌گوید: «تصور ما از اول این بود که شاید نوعی ویروس کرونای جدید باشد. برای ما سؤال اصلی این نبود که آیا انتقال انسان به انسان وجود دارد، بلکه وسعت انتقال بود و اینکه در کجا در حال انتشار است.»

دو روز قبل از پاسخ چین به سازمان جهانی بهداشت بود؛ اما چیزی که آن‌ها افشا کردند، مبهم بود و می‌گفت در آنجا ۴۴ مورد ذات‌الریه ویروسی با علت نامشخص وجود دارد. چین می‌گوید از تاریخ سوم ژانویه به‌طور منظم و کامل با سازمان جهانی بهداشت در ارتباط بوده است؛ اما گزارش‌هایی که به دست خبرگزاری آسوشیتدپرس رسیده است، نشان‌دهنده‌ی دلسردی و خشم مقامات سازمان جهانی بهداشت است. مایک رایان، مدیر برنامه فوریت‌های بهداشتی سازمان جهانی بهداشت، در یکی از جلسات گفته بود اینکه «هیچ شاهدی از انتقال انسان به انسان وجود نداشته است» کافی نیست و باید داده‌ها را ببینیم.

از‌نظر قانونی، سازمان جهانی بهداشت موظف است که اطلاعاتی را که چین ارائه داده است، منتشر کند. اگرچه آن‌ها به انتقال انسان به انسان مشکوک بودند، اما به علت عدم دسترسی به اطلاعات، سازمان نمی‌توانست تا سه هفته بعد این موضوع را تأیید کند. داک کانگ، از آسوشیتدپرس می‌گوید: «این نگرانی‌ها چیزی نبود که آن‌ها بخواهند به‌طور علنی در مورد آن صحبت کنند. در عوض، آن‌ها عملا تسلیم چین شدند و درنهایت نتیجه همان چیزی شد که مقامات چینی به‌دنبال آن بودند که همه‌چیز تحت کنترل است که البته درواقع چنین نبود».

تعداد افراد آلوده به ویروس هر چند روز، دو برابر می‌شد و افراد بیشتری روانه‌ی بیمارستان‌های ووهان می‌شدند؛ اما در این وضعیت، به‌جای اینکه به پزشکان اجازه داده شود تا نگرانی‌های خود را علناً اعلام کنند، رسانه‌های دولتی کارزاری را به راه انداختند که عملا آن‌ها را ساکت کرد.

در تاریخ ۲ ژانویه، تلویزیون مرکزی چین داستانی را در مورد پزشکانی بخش کرد که چهار روز پیش، اخبار شیوع را منتشر کرده بودند. در این برنامه از این پزشکان به‌عنوان «شایعه‌سازان» و «کاربران اینترنت» یاد شد که برای بازجویی به دفتر امنیت عمومی ووهان برده شدند و مطابق با قانون با آن‌ها برخورد شد. یکی از این پزشکان لی ونلیانگ چشم‌پزشک بود که هشدارش همه‌جا منتشر شد. او اعتراف به جرمی را امضا کرد. این پزشک در ماه فوریه، براثر کووید ۱۹ جان باخت.

دولت چین می‌گوید شواهدی وجود ندارد که نشان دهد آن‌ها اخبار شیوع را سرکوب می‌کردند و از پزشکانی مانند دکتر لی خواسته شده بود تا اطلاعات تأییدنشده را منتشر نکنند.

اما تأثیر سرکوب اخبار بسیار وخیم بود، زیرا اگرچه برای پزشکان آشکار شده بود که انتقال انسان به انسان وجود دارد، از علنی کردن این موضوع پیشگیری می‌شد. یکی از کارکنان بیمارستان دکتر دلی گفت: «طی چند روز، افراد مبتلا به تب بسیاری به بیمارستان آمدند. وضعیت از کنترل خارج شده بود و ما وحشت کردیم؛ اما بیمارستان می‌گفت اجازه نداریم در‌این‌باره با کسی صحبت کنیم.»

دولت چین می‌گفت برای تعیین اینکه آیا ویروس جدید می‌تواند از فردی به فرد دیگر منتقل شود، به فرایند علمی دقیقی نیاز است. مقامات ۱۸ روز دیگر را به همین منوال ادامه می‌دهند که هیچ انتقال انسان به انسانی وجود ندارد.

آزمایشگاه‌های سراسر کشور برای تهیه‌ی توالی ژنتیکی کامل ویروس در حال تلاش بودند. در میان آن‌ها، ویروس‌شناس مشهوری در شانگهای به نام پروفسور ژانگ یونگ‌ژن بود که توالی‌یابی را در ۳ ژانویه آغاز کرد. وی پس از دو روز کار بی‌وقفه، توالی کامل را مشخص کرد. نتایج وی ویروسی را نشان می‌داد که شبیه سارس و بنابراین احتمالا قابل انتقال بود.

هیچ‌یک از آزمایشگاه‌ها توالی ژنتیکی ویروس را منتشر نکردند. چین همچنان ادعا می‌کرد که این ذات‌الریه ویروسی بدون شاهد آشکاری در مورد انتقال انسان به انسان است. شش روز طول کشید تا سرانجام اعلام شود که ویروس جدید نوعی ویروس کرونا است و حتی در آن زمان، توالی ژنتیکی ویروس به اشتراک نگذاشته شد تا کشورهای دیگر آزمایش‌هایی ایجاد کرده و ردیابی شیوع ویروس را آغاز کنند.

سه روز بعد، در ۱۱ ژانویه، ژانگ تصمیم گرفت خود را به خطر بیندازد و وقتی سوار هواپیمایی پکن-شانگهای شد، به هولمز اجازه داد تا توالی ویروس را منتشر کند. این تصمیم برای او با هزینه‌ی شخصی همراه بود. روز بعد آزمایشگاه او تعطیل شد، اما اقدام وی بن‌بست را شکست. به‌زودی دانشمندان دیگری که توالی را به دست آورده بودند، نیز آن را منتشر کردند. جامعه‌ی علمی بین‌الملل وارد عمل شد و کیت‌های تشخیصی تا ۱۳ ژانویه در دسترس عموم قرار گرفت.

اما با وجود شواهد دانشمندان و پزشکان، چین همچنان انتقال انسان به انسان را تا ۲۰ ژانویه تأیید نکرد.

لارنس گاستین، کارشناس قوانین بهداشت با اشاره به اینکه در آغاز شیوع هر بیماری نوظهوری همیشه آشفتگی وجود دارد، می‌گوید: «کنترل این ویروس از روز اول دشوار بوده است؛ اما زمانی‌که ما (جامعه‌ی بین‌‌الملل) متوجه شدیم ویروس از انسانی به انسان دیگر منتقل می‌شود، دیر شده بود و ویروس قبلا گسترش پیدا کرده بود». همان‌طور که وانگ لینفا، ویروس‌شناس خفاش‌ها در سنگاپور می‌گوید: «بیستم ژانویه خط جداکننده است: قبل از آن چین می‌توانست خیلی بهتر کار کند و پس از آن سایر جهان باید گوش‌به‌زنگ می‌بود تا بسیار بهتر از این عمل کند.»