از لوسی تا هوموساپینس: نخستین انسان روی زمین از کدام گونه بود؟

تمام انسان‌های امروزی به گونه‌ی هوموساپینس تعلق دارند. هوموساپینس واژه‌ای لاتین به معنای انسان دانا یا خردمند است. اما ما تنها انسان‌هایی نیستیم که تاکنون وجود داشته‌اند.

فسیل‌ها اطلاعات فزاینده‌ای درباره انسان‌های اولیه در سرده‌ی هومو آشکار می‌سازند و نشان می‌دهند که نیاکانی همچون انسان راست‌قامت وجود داشته‌اند که بین ۱٫۹ میلیون تا ۱۱۰ هزار سال پیش در آفریقا، آسیا و بخش‌هایی از اروپا زندگی می‌کرده‌اند.

دانشمندان امروزه چندین گونه در سرده‌ی هومو شناسایی کرده‌اند. بنابراین ممکن است این پرسش مطرح شود که نخستین گونه انسانی کدام گونه بود؟ اما پاسخ چندان روشن نیست.

گرچه، فسیل‌های قدیمی‌تر نشان می‌دهند که شاید پیش از انسان هابیلی، گونه‌های دیگری از هومو وجود داشتند. کمیابی فسیل‌های انسانی اولیه، تشخیص این مسئله را دشوار می‌سازد که آیا یک نمونه‌ی غیرمعمول به گونه‌ی جدیدی تعلق دارد یا فقط عضوی متفاوت از گونه‌ای شناخته‌شده است. افزون بر آن، تکامل روندی تدریجی است و به‌ویژه هنگامی که فسیل‌ها ترکیبی از ویژگی‌های گونه‌های مختلف را نشان می‌دهند، تعیین لحظه‌ی دقیق پیدایش یک گونه جدید بسیار دشوار می‌شود.

بیشتر نظریه‌های تکاملی پیشنهاد می‌کنند که انسان هابیلی از سرده‌ای قدیمی‌تر از نخستی‌ها به نام آسترالوپیتکوس یا جنوبی کپی تکامل یافته است. نام این گونه در لاتین به معنای «میمون بی‌دم جنوبی» است؛ زیرا فسیل‌هایش برای نخستین‌بار در آفریقای جنوبی کشف شد.

گونه‌های مختلفی از آسترالوپیتکوس‌ها حدود ۴٫۴ میلیون تا ۱٫۴ میلیون سال پیش زندگی می‌کردند. احتمال دارد انسان هابیلی به‌طور مستقیم از گونه‌ی آسترالوپیتکوس آفارنسیس تکامل یافته باشد. شناخته‌شده‌ترین نمونه‌ی آسترالوپیتکوس آفارنسیس، فسیل معروف «لوسی» است که سال ۱۹۷۴ نزدیک روستای هادر اتیوپی کشف شد.

فسیل‌های سرده‌ی هومو معمولاً با ویژگی‌هایی همچون دندان‌های کوچک‌تر و مغزی بزرگ‌تر از اعضای آسترالوپیتکوس متمایز می‌شوند و همین ویژگی‌ها به استفاده گسترده‌تر از ابزارهای سنگی منجر شدند. تیم دی. وایت، دیرینه‌انسان‌شناس دانشگاه کالیفرنیا، برکلی، در گفت‌وگو با لایوساینس توضیح می‌دهد که ویژگی‌هایی مثل دندان‌های کوچک‌تر و مغز بزرگ‌تر، ابتدا در جمعیت‌های آسترالوپیتکوس ظاهر شدند و بعداً از همان جمعیت‌ها، انسان‌های اولیه (هومو) تکامل یافتند.

در حقیقت، تکاملی فرایندی پیوسته است و نقطه‌ی زمانی ثابتی برای پیدایش انسان وجود ندارد. از همین‌رو صرفاً می‌توان گفت که سرده انسان در بازه‌ای میان ۲ تا ۳ میلیون سال پیش پدید آمد.

از دهه‌ی ۱۹۷۰ تاکنون، پژوهشگران در آفریقا فسیل‌هایی کشف کرده‌اند که آن‌ها را به گونه‌ای باستانی به نام انسان رودولفی نسبت می‌دهند. این موضوع دیدگاه رایج مبنی بر این موضوع را به چالش می‌کشد که انسان هابیلی ابتدا ظاهر شده است.

قدمت آن فسیل‌ها تقریباً هم‌زمان با انسان هابیلی یعنی تا ۲٫۴ میلیون سال پیش است. اما بنا به‌گفته‌ی موزه ملی تاریخ طبیعی اسمیتسونین، فقط یک فسیل واقعاً خوب از این گونه وجود دارد. بنابراین، مشخص نیست که انسان رودولفی یک انسان هابیلی غیرمعمول یا حتی یک آسترالوپیتکوس با مغزی بزرگ‌تر از حالت عادی بوده است.

ریک پاتس، دیرینه‌انسان‌شناس و رئیس برنامه‌ی خاستگاه‌های انسانی در مؤسسه اسمیتسونین، در به لایوساینس گفت حتی فسیل‌های قدیمی‌تری در آفریقا پیدا شده‌اند که به سرده‌ی هومو تعلق دارند و شاید پیش از هر دو گونه‌ی فوق زیسته باشند. قدیمی‌ترین این فسیل‌ها مربوط به حدود ۲٫۸ میلیون سال پیش هستند، اما تنها چند قطعه فک و چند دندان‌ را شامل می‌شوند که برای تعیین تعلقشان به گونه‌ای دیگری از هومو کافی نیست. در سال ۲۰۲۵ دندان‌های بیشتری کشف شد که قدمتی بین ۲٫۵۹ تا ۲٫۷۸ میلیون سال دارند و ممکن است به این گونه‌ی اسرارآمیز و اولیه‌ی هومو تعلق داشته باشند.

با توجه به موضوعاتی که درباره آن‌ها صحبت شد، می‌توان گفت که حتی ممکن است نخستین گونه انسانی هنوز کشف نشده باشد. پاتس می‌گوید موضوع خاستگاه‌های سرده‌ی انسان هیجان‌انگیز است اما هنوز نادانسته‌های زیادی درباره آن وجود دارد.