نهنگ‌ پرنده و غاز چوبی؛ با عجیب‌ترین و غول‌پیکرترین هواپیماهای تاریخ آشنا شوید

فرقی نمی‌کند که کارشناس هوافضا باشید یا حتی تابه‌حال نام هاوارد هیوز به گوشتان نخورده باشد؛ درهرصورت تماشای عظیم‌ترین هواپیماهای جهان همیشه انسان را به وجد می‌آورد.

از هواپیماهای دریایی چوبی دهه ۱۹۴۰ گرفته تا هواپیماهایی که می‌خواهند سفرهای فضایی را ممکن کنند، در این مطلب نگاهی داریم به شماری از غول‌پیکرترین پرنده‌های آهنین دنیا و داستان‌های حیرت‌انگیزی که در دل آن‌ها نهفته است.

ایرباس A330-700 Beluga XL با طول بال‌هایی به‌اندازه ۶۰ متر شاید کوچک‌ترین هواپیمای این فهرست باشد، اما بی‌تردید یکی از چشم‌نوازترین‌ها است: این هواپیمای باری با الهام از نهنگ سفید هم‌نام خودش طراحی شد و برای حمل قطعات بزرگ سایر هواپیماها از تأسیسات تولیدی ایرباس در سراسر اروپا استفاده می‌شود.

بلوگا ایکس‌ال که بر پایه مدل A330-200F توسعه یافت، نسل تکامل‌یافته بلوگای اولیه یعنی A300-600ST به‌شمار می‌رود.

Beluga XL نسبت به مدل قبلی‌اش ۳۰ درصد ظرفیت بار بیشتری دارد؛ چیزی در حدود ۲٬۲۰۹ مترمکعب یا ۵۱ تُن یعنی معادل وزن تقریبی ۳۴ نهنگ بلگای واقعی!

این هواپیمای غول‌پیکر، ۶۳ متر طول و ۱۹ متر ارتفاع دارد و از دو موتور Rolls-Royce Trent 700 نیرو می‌گیرد. بلوگا XL در شهر تولوز فرانسه ساخته می‌شود و تا ژوئن ۲۰۲۴، شش فروند از آن وارد ناوگان عملیاتی شده‌اند. این هواپیماها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که با ترکیبی از سوخت معمولی و سوخت پایدار هوانوردی (SAF) کار کنند تا گامی در جهت پروازهای سبزتر برداشته باشند.

دریم‌لیفتر یا اگر بخواهیم اسم کاملش را بگوییم، بوئینگ 747-400 Large Cargo Freighter، به‌منظور جابه‌جایی قطعات سنگین هواپیمای مسافربری ۷۸۷ دریم‌لاینر ساخته شده است. این قطعات از تأمین‌کنندگان سراسر جهان جمع‌آوری می‌شوند و به خطوط مونتاژ بوئینگ در ایالت‌های واشنگتن و کارولینای جنوبی انتقال می‌یابند.

شرکت بوئینگ چهار فروند از هواپیماهای مسافربری ۷۴۷-۴۰۰ خود را به مدل دریم‌لیفتر تبدیل کرد. این هواپیما با حجمی معادل ۱٬۸۴۰ مترمکعب از نظر فضای داخلی یکی از بزرگ‌ترین هواپیماهای باری دنیا محسوب می‌شود.

علاوه بر حمل قطعات عظیم‌الجثه نظیر بال‌های دریم‌لاینر، سه فروند از این هواپیماها هم در دوران پاندمی کووید-۱۹ برای مأموریتی حیاتی فراخوانده شدند: انتقال تجهیزات پزشکی ضروری به نقاط مختلف جهان.

بوئینگ ۷۴۷-۸ با طولی برابر ۷۶ متر و دهانه‌ی بال حدود ۶۸ متر، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین هواپیماهای مسافربری تاریخ شناخته می‌شود: این غول آسمانی توانایی حمل بیش از ۶۰۰ مسافر را دارد.

اولین نسخه‌ی بوئینگ ۷۴۷ در دهه ۱۹۶۰ معرفی شد و آغازی بود بر دوران جت‌های غول‌پیکر موسوم به «جامبو جت». مدل پیشرفته‌تر ۷۴۷-۸ نیز در سال ۲۰۰۵ رونمایی شد تا ادامه‌ای باشد بر موفقیت نسل کلاسیک.

بوئینگ ۷۴۷-۸ نسبت به نسخه‌های قبلی خود طول بیشتری دارد؛ در واقع، این هواپیما طویل‌ترین هواپیمای مسافربری فعال در جهان به شمار می‌رود. باوجود اندازه عظیمش، هم تعداد بیشتری مسافر را در خود جای می‌دهد و هم مصرف سوخت پایین‌تری دارد و آلودگی صوتی کمتری نیز ایجاد می‌کند.

البته طول این هواپیما تنها ویژگی چشمگیرش نیست؛ مخصوصاً اگر به بلندی سکان عمودی (دم) آن نیز توجه کنیم. این بخش از بدنه با ارتفاعی بیش از ۱۹ متر، تقریباً هم‌ارتفاع با یک ساختمان شش طبقه معمولی است.

بوئینگ ۷۴۷ با لقب معروف «ملکه آسمان‌ها» (Queen of the Skies)، یکی از پرافتخارترین هواپیماهای تاریخ به‌شمار می‌رود. تاکنون بیش از ۱۰۰ شرکت و ایرلاین در سراسر جهان ۱٬۵۷۴ فروند از این هواپیما را خریده‌اند. این هواپیماها در مجموع بیش از ۱۱۸ میلیون ساعت پرواز و نزدیک به ۲۳ میلیون چرخه پروازی را ثبت کرده‌اند.

آخرین فروند از بوئینگ ۷۴۷-۸ در سال ۲۰۲۳ تحویل داده شد: یک نسخه‌ی باری از مدل 747-8F که عملکردی فراتر از نسخه‌ی مسافربری‌اش داشت. اگرچه این مدل از نظر تجاری به موفقیت نسخه‌های قبلی نرسید، اما توانست با رقیب سرسخت خود یعنی ایرباس A380 رقابت کند و مانع از آن شود که رقیب اروپایی‌اش کنترل کامل بازار جامبو جت‌ها را در دست بگیرد.

وقتی درِ یکی از افسانه‌ها بسته می‌شود، درِ تازه‌ای به‌روی آینده باز خواهد شد. با افول سری ۷۴۷، حالا نوبت آن رسیده که بوئینگ 777X به‌عنوان پرچم‌دار جدید ناوگان بوئینگ معرفی شود. این مدل در دو نسخه عرضه خواهد شد: نسخه کوچک‌تر ۷۷۷-۸ و نسخه بزرگ‌تر ۷۷۷-۹.

مدل ۷۷۷-۹ با ۷۷ متر طول، قرار است عنوان طولانی‌ترین هواپیمای مسافربری فعال جهان را تنها با یک متر اختلاف از بوئینگ ۷۴۷-۸ برباید؛ البته زمانی که طبق برنامه‌ریزی‌ها، در سال ۲۰۲۶ وارد خدمت رسمی شود.

این هواپیما همچنین دهانه بال بزرگ‌تری نسبت به مدل قبلی خود خواهد داشت (حدود ۷۲ متر) که این افزایش به لطف نوک بال‌های تاشو حاصل شده؛ طراحی‌ای که هم بهره‌وری پرواز را افزایش می‌دهند و هم امکان پارک در فرودگاه‌های بیشتری را فراهم می‌کنند.

کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که در سال‌های آینده، خطوط هوایی به سمت مدل‌های کوچک‌تر، ارزان‌تر و کارآمدتر حرکت خواهند کرد. به همین دلیل ممکن است بوئینگ 777X یکی از آخرین جت‌های مسافربری غول‌پیکری باشد که تا مدت‌ها ساخته می‌شود.

در سال‌های اخیر هواپیماهای سایز متوسط از نظر برد پروازی و بهره‌وری سوخت پیشرفت زیادی داشته‌اند و جت‌های چهارموتوره پرمصرف نیز جای خود را به مدل‌های دوموتوره چابک‌تر داده‌اند. البته زمان همه‌چیز را روشن خواهد کرد، اما باوجود ۴۴۳ سفارش باز برای 777X تا مارس ۲۰۲۵، احتمالاً زندگی این جامبوجت ادامه خواهد یافت.

هواپیمای Antonov AN-124 که نخستین‌بار در اوایل دهه ۱۹۸۰ در اتحاد جماهیر شوروی ساخته شد، همچنان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین هواپیماهای تاریخ هوانوردی شناخته می‌شود و به‌طور خاص برای حمل بارهای فوق‌سنگین طراحی شده است.

باوجود قدمت چند دهه‌ای، این هواپیماها هنوز توانایی حمل تا ۱۵۰ هزار کیلوگرم بار را دارند، البته بسته به مدل دقیقشان. در مجموع، ۵۵ فروند از این هواپیما تولید شد که تخمین زده می‌شود نزدیک به نیمی از آن‌ها همچنان در خدمت عملیاتی باشند.

هواپیماهای ای‌ان-۱۲۴ در دوران خود رکوردهای جهانی متعددی را به نام خود ثبت کردند. با طولی برابر با ۶۹ متر و دهانه‌ی بال ۷۳ متر، این پرنده‌های غول‌پیکر همچنان جزو بزرگ‌ترین هواپیماهای جهان محسوب می‌شوند.

یکی از نوآورانه‌ترین ویژگی‌های AN-124، دماغه‌ای است که به سمت بالا باز می‌شود؛ طراحی هوشمندانه‌ای که فرایند بارگیری را بسیار ساده‌تر می‌کند (عنصری که الهام‌بخش بوئینگ و ایرباس هم شد).

در طول سال‌ها، این هواپیما انواع بارهای عجیب‌وغریب و حیاتی را جابه‌جا کرده است؛ از انتقال یک لوکوموتیو کامل از کانادا به ایرلند در دهه ۱۹۹۰ گرفته، تا تحویل ژنراتورهای قابل‌حمل به منطقه آسیب‌دیده از طوفان در گوادلوپ در سال ۲۰۱۷.

بیشتر هواپیماهای غول‌پیکر جهان یا به صفحات تاریخ پیوسته‌اند، یا پشت درهای بسته‌ی پایگاه‌های نظامی پنهان شده‌اند، یا صرفاً برای حمل بار به کار می‌روند. اما سفر با ایرباس A380 بزرگ‌ترین هواپیمای مسافربری فعال جهان رؤیایی است که برای هر کسی که توان خرید بلیت هواپیما را داشته باشد، دست‌یافتنی خواهد بود.

این غول دوست‌داشتنی که اصولاً برای حمل مسافر طراحی شده، همچنان در خطوط هوایی مهمی پرواز می‌کند. هواپیمایی امارات (Emirates) مستقر در دبی، بزرگ‌ترین ناوگان A380 را در اختیار دارد؛ به‌طوری‌که تا ژانویه ۲۰۲۵، ۱۱۶ فروند از آن‌ها را در ناوگان فعال خود به کار گرفته بود.

ایرباس ای ۳۸۰ با بیش از ۳۰۰ پرواز تجاری در روز، تا امروز بیش از ۲۰۰ میلیون مسافر را جابه‌جا کرده است. هر فروند از این هواپیماها را می‌توان به‌معنای واقعی کلمه، یک غول پرنده نامید: با ۷۳ متر طول بدنه و ۸۰ متر دهانه‌ی بال.

وقتی ایرباس A380 در سال ۲۰۰۷ وارد خدمت شد، آن‌قدر بزرگ بود که بسیاری از فرودگاه‌ها مجبور شدند زیرساخت‌های خود را ارتقا دهند تا بتوانند پذیرای آن باشند. اما در کمال شگفتی، این پرنده عظیم‌الجثه از نظر مصرف سوخت کارآمدتر از یک تویوتا پریوس عمل می‌کند.

ای ۳۸۰ به دو گزینه موتور مجهز می‌شود: Engine Alliance GP7200 و Rolls-Royce Trent 900. طراحی پیشرفته‌ی بال‌ها و ارابه فرود آن، موجب می‌شود که صدای پروازش به‌طرز چشمگیری پایین باشد؛ به‌طوری‌که از بسیاری از جت‌های دیگر آرام‌تر در آسمان پرواز می‌کند.

سال ۲۰۱۴، شرکت هواپیمایی امارات (Emirates) به مناسبت تحویل پنجاهمین فروند A380 خود، ویدیویی منتشر کرد که مراحل ساخت این هواپیمای عظیم را به نمایش می‌گذاشت. فرایند مونتاژ از ابتدا تا انتها، پروژه‌ای عظیم بود: ۸۰۰ نفر به مدت ۸۰ روز به‌طور فشرده کار کردند تا یک فروند A380 را سرهم‌بندی کنند.

برای اتصال بدنه، از بیش از ۱۰ هزار پیچ‌ومهره استفاده شد و ۴ هزار عدد دیگر فقط برای بال‌ها به کار رفتند. حتی رنگ‌آمیزی این هواپیما خودش یک شاهکار مستقل بود؛ کاری که ۳۰ نفر در طی ۱۰ روز به انجام رساندند.

A380 باوجود شهرت خیره‌کننده‌اش در زمینه راحتی پرواز و مهندسی پیشرفته، در نهایت نتوانست از نظر مالی موفق ظاهر شود. ایرباس آخرین فروند از این مدل را در سال ۲۰۲۱ تحویل داد: بیست و سومین فروند امارات که معادل بود با ۲۵۱امین فروند نهایی و به‌این‌ترتیب، ۱۴ سال تولید این هواپیما به پایان رسید.

بدون شک، A380 شاهکاری مهندسی بود، اما فاصله‌ی زیادی با پیش‌بینی‌های ایرباس داشت: آن‌ها در ابتدا روی تحویل هزار فروند حساب کرده بودند، اما پروژه نه‌تنها به آن هدف نرسید، بلکه از نظر هزینه نیز بیش‌ازحد از بودجه فراتر رفت و هرگز سودآور نشد.

منتقدان به سادگی مشکل این هواپیما را به بزرگ‌بودنش نسبت می‌دهد و حالا در حال جایگزین شدن با مدل‌های کوچک‌تر، کارآمدتر و کم‌هزینه‌تر است.

 آنتونوف ۲۲۵ مریا اگرچه از نظر دهانه‌ی بال بزرگ‌ترین هواپیما نیست، اما با وزنی معادل ۲۸۴ تُن، عنوان سنگین‌ترین هواپیمای تاریخ را به خود اختصاص می‌دهد؛ رکوردی در کنار چندین دستاورد جهانی دیگر که این پرنده‌ی افسانه‌ای در اختیار دارد.

این هواپیما در دهه ۱۹۸۰ در اتحاد جماهیر شوروی طراحی شد تا فضاپیمای Buran (برنامه شاتل فضایی شوروی) را بین مراکز مختلف فضایی جابه‌جا کند. پس از فروپاشی شوروی، مریا وارد مرحله‌ای تازه از زندگی‌اش شد: یک ابرنقاله‌ی بار سنگین برای شرکت هوانوردی اوکراینی آنتونوف که مأموریت‌هایی فراتر از تصور برایش رقم زد.

نکته‌ی جالب اینکه تنها یک فروند آنتونوف ۲۲۵ به‌طور کامل ساخته شد. یک نمونه‌ی دوم هم سال‌ها در دست تولید بود، اما در نهایت نیمه‌کاره رها شد و بدنه‌ی ناتمام آن هنوز هم در یک آشیانه در حومه کی‌یف خاک می‌خورد.

اما متأسفانه در آغاز تهاجم نظامی روسیه به اوکراین و در جریان نبرد فرودگاه آنتونوف در سال ۲۰۲۲، هواپیما به‌طرز غم‌انگیزی نابود شد.

این هواپیمای غول‌پیکر در دوران اوجش همه‌ی هواپیماهای دیگر را مقابل خود خرد و ناچیز جلوه می‌داد. آنتونوف ۲۲۵ با شش موتور توربوفن پرواز می‌کرد، توانایی حمل تا ۲۵۰ تُن بار را داشت، دهانه‌ی بال آن ۸۸ متر بود و برای توزیع وزن سنگینش از ۳۲ چرخ بهره می‌برد.

برای اینکه بزرگی مریا را بهتر درک کنیم، کافی است بدانیم که حداکثر وزن برخاست این هواپیما ۶۵۰ تُن بود؛ درحالی‌که مجسمه‌ی آزادی تنها ۲۲۵ تُن وزن دارد. محفظه‌ی بار آن نیز ۴۳ متر طول داشت، یعنی طولانی‌تر از پرواز نخست برادران رایت در سال ۱۹۰۳!

اگرچه دهانه‌ی بال AN-225 هیچ‌گاه رکورد جهانی را نشکست، اما تا پیش از نابودی‌اش، بزرگ‌ترین دهانه‌ی بال در میان هواپیماهای فعال جهان را داشت و البته، هنوز رکورد حمل سنگین‌ترین محموله هوایی تاریخ را در اختیار دارد:

در سال ۲۰۰۹، این غول آسمانی ژنراتور یک نیروگاه برق به وزن ۱۸۷/۶ تُن را جابه‌جا کرد، پروازی که هنوز هیچ هواپیمای دیگری موفق به تکرارش نشده است. ماه می سال ۲۰۲۲ ولادیمیر زلنسکی اعلام کرد که اوکراین تصمیم دارد این هواپیما را بازسازی کند.

باورش سخت است اما هواپیمایی که در دهه ۱۹۴۰ ساخته شد، هنوز هم در میان بزرگ‌ترین‌های تاریخ پرواز جای دارد. این پرنده‌ی عظیم‌الجثه که به دست هاوارد هیوز، هوانورد افسانه‌ای طراحی شد، با نام رسمی Hughes H-4 Hercules و لقب معروف «Spruce Goose» (غاز صنوبر) شناخته می‌شود.

دهانه‌ی بال آن ۹۸ متر بود و وقتی ساخته شد، شش برابر بزرگ‌تر از هر هواپیمای دیگری در آن زمان بود. حتی امروز، نامش همچنان در کنار عظیم‌ترین پرنده‌های تاریخ می‌درخشد؛ آن هم درحالی‌که بدنه‌اش از چوب ساخته شده بود.

رسانه‌ها این هواپیمای عجیب را «غاز صنوبر» (Spruce Goose) لقب دادند، اشاره‌ای به جنس چوبی بدنه‌اش. اما هاوارد هیوز از این نام متنفر بود، چون نه‌تنها آن را توهینی به مهندسانش می‌دانست، بلکه این نام دقیق هم نبود؛ چرا که بدنه‌ی هواپیما از چوب درخت توس (birch) ساخته شده بود نه صنوبر.

 باوجود اندازه باورنکردنی و هزینه تقریباً به همان اندازه باورنکردنی، سرنوشت این پرنده‌ی غول‌پیکر در آسمان‌ها رقم نخورد. وقتی که بالاخره پروژه‌ی ساخت به پایان رسید، جنگ جهانی دوم به پایان رسیده بود.

این هواپیمای عظیم تنها یک‌بار در نوامبر ۱۹۴۷ پرواز کرد. خود هاوارد هیوز به‌عنوان خلبان هواپیما به مدت یک دقیقه در ارتفاع ۲۱ متری به پرواز درآورد، درحالی‌که چندین روزنامه‌نگار و خدمه نیز به‌عنوان سرنشین حضور داشتند. هدفش هم روشن بود: اثبات اینکه این هیولای چوبی واقعاً توان برخاستن از زمین را دارد.

عمر پروازی این هواپیما ممکن است کوتاه بوده باشد، اما هیوز اجازه نداد که این پروژه‌اش به فراموشی سپرده شود: و دستور داد هواپیما در شرایط کاملاً ایده‌آل نگهداری شود، با تیمی کامل از کارکنان. تا زمانی که هیوز در سال ۱۹۷۶ درگذشت، H-4 Hercules همچنان آماده‌ی پرواز بود، پرنده‌ای که حتی در سکوت، نشانی از غرور و رؤیای انسانی با خود داشت.

هواپیمای Hughes H-4 Hercules به‌خاطر ساختار منحصربه‌فرد چوبی‌اش و دهانه‌ی بال بی‌سابقه‌اش، شهرتی جهانی پیدا کرد. علاوه‌بر همه‌ی رکوردها، این پرنده همچنین عنوان بزرگ‌ترین هواپیمای آبی‌خاکی (Flying Boat) ساخته‌شده در تاریخ را نیز از آنِ خود کرد.

پس از درگذشت هیوز، H-4 Hercules چندین‌بار بین مالکان مختلف دست‌به‌دست شد تا اینکه بالاخره به خانه‌ی ابدی‌اش رسید: امروز، این غول رؤیایی در موزه‌ی Evergreen Aviation & Space Museum در ایالت اورگن، آمریکا حفظ می‌شود.

در حال حاضر، رکورددار رسمی کتاب گینس برای بزرگ‌ترین دهانه‌ی بال در تاریخ هوانوردی، چیزی نیست جز هواپیمای استراتولانچ، پرنده‌ای با دهانه بال حیرت‌انگیز ۱۱۷ متر که حتی از طول یک زمین فوتبال آمریکایی هم بلندتر است!

نکته‌ی جالب اینکه ایده‌ی ساخت این هواپیما از ذهن پل آلن، هم‌بنیان‌گذار مایکروسافت زاده شد. ماه می سال ۲۰۱۷، Stratolaunch برای اولین‌بار از آشیانه‌اش در کالیفرنیا بیرون آمد.

 پل آلن، که در سال ۲۰۱۸ درگذشت، گفته بود از زمانی که یوری گاگارین در سال ۱۹۶۱ به‌عنوان نخستین انسان به فضا رفت، شیفته‌ی اکتشافات فضایی شده است. او مصمم بود تا به قول خودش، «تمام ظرفیت‌های فضا را برای بهبود زندگی روی زمین به‌کار بگیرد.»

 این هواپیمای غول‌پیکر به‌عنوان یک پلتفرم پرتاب هوایی قابل‌استفاده مجدد طراحی شده و هدف پروژه، تغییر معادلات سنتیِ پرتاب به فضا است:

• کاهش زمان انتظار میان طراحی و پرتاب ماهواره‌ها
• امکان پرتاب در شرایط نامساعد جوی
• کاهش چشمگیر هزینه‌های سرسام‌آور ارسال محموله‌ها به مدار

این هواپیما را علاوه‌بر دهانه‌ی بال رکوردشکن ۱۱۷ متری، با بدنه‌ای به طول ۷۳ متر و ارتفاع ۱۵ متر می‌بینیم. نیروی پیشران آن توسط شش موتور توربوفن تأمین می‌شود، ۲۸ چرخ و دو کابین خلبان دارد و ظرفیت حمل بار آن هم به بیش از ۲۲۶٫۸ تُن می‌رسد.

استراتولانچ که حالا تحت مالکیت شرکت Cerberus قرار دارد، اولین پرواز آزمایشی خود را در سال ۲۰۱۹ بر فراز صحرای موهاوی انجام داد: پروازی دو ساعت و نیمه که با تشویق تماشاگرانش روی زمین همراه بود.

دسامبر ۲۰۲۳، استراتولانچ در پروازی آزمایشی برای نخستین‌بار یک وسیله مافوق‌صوت Talon-A را به‌عنوان بار با خود حمل کرد. این مأموریت دوازدهمین پرواز هواپیما محسوب می‌شد و سه ساعت و ۲۲ دقیقه طول کشید.

تا ژوئن ۲۰۲۴، این هواپیما ۲۰ پرواز موفق را ثبت کرده بود و حالا بیش از هر زمان دیگری، به تحقق رؤیای پرتاب موشک از آسمان نزدیک شده است.