نیم‌قرن پس از فیلم «آرواره‌ها»، از کوسه‌های سفید بزرگ چه آموختیم؟

دایناسورها بین ۶۶ میلیون تا ۲۴۵ میلیون سال پیش بر زمین حکمرانی کردند، با این‌حال مدت‌ها پیش از ظهور این گونه‌ها، اقیانوس‌های زمین قلمروی کوسه‌ها بود. کوسه‌ها بیش از ۴۰۰ میلیون سال از انقراض‌های جمعی متعدد جان سالم به در بردند و در زیستگاه‌های متنوعی از صخره‌های مرجانی گرمسیری تا شمالگان زندگی کردند؛ اما امروزه با مشکلات زیادی روبه‌رو هستند و بسیاری از گونه‌های آن‌ها در معرض خطر انقراض قرار دارند.

کوسه سفید بزرگ یکی از نمادین‌ترین گونه‌های درمعرض خطر است و به باور برخی پژوهشگرها، فیلم سینمایی و رمان آرواره‌ها در این آسیب‌پذیری نقش داشته‌اند. با گذشت پنجاه سال از انتشار این کتاب محبوب و اکران فیلم اقتباسی آن، برخی افراد عاشق کوسه‌ها شدند؛ اما بسیاری از مردم آن‌ها را در کابوس خود می‌دیدند. در دهه‌های پس از انتشار کتاب آرواره‌ها، انسان‌ها صدها میلیون کوسه را از طریق ماهیگیری، بریدن باله‌ها یا شکار برای فعالیت‌های ورزشی از بین بردند که به عقیده‌ی کارشناسان این فعالیت‌ها تحت تأثیر فیلم آرواره‌ها انجام شدند.

کریس پپین‌نف، کارشناس سیاست‌گذاری عمومی دانشگاه سیدنی، فیلم آرواره‌ها را دلیل وجهه‌ی بد کوسه‌ها می‌داند. رمان آرواره‌ها اثر پیتر بنچلی در سال ۱۹۷۴ به پدیده‌ای در ایالات متحده تبدیل شد. این کتاب تا پایان همان سال در فهرست پرفروش‌های نیویورک‌تایمز قرار داشت و تا تابستان سال بعد بیش از ۵٫۵ میلیون نسخه از آن به فروش رفت.

از سویی، فیلم اقتباسی آرواره‌ها به موفقیت بزرگ‌تری رسید. این فیلم در سال ۱۹۷۵ در اکران اولیه‌اش به فروشی ۲۶۰ میلیون دلاری رسید که معادل با ۱٫۵ میلیارد دلار کنونی است و از این نظر می‌توان آن را با فیلم‌های پرفروشی مثل باربی مقایسه کرد.

فیلم آرواره‌ها به کارگردانی استیون اسپیلبرگ، داستان شهری ساحلی را روایت می‌کند که در فصل جهانگردی تابستانی‌اش در معرض خطر کوسه‌ی سفید بزرگی قرار دارد. پس از آنکه کوسه داستان افرادی زیادی را کشت، افسر پلیس شهر که یک شکارچی کوسه و اقیانوس‌شناس بود، برای توقف این تراژدی راهی دریا شد.

با این‌حال کوسه‌ها شکارچیان انسان نیستند. بسیاری از برخوردهای منجر به حمله‌ی کوسه کاملا سهوی بوده‌اند. کوسه‌های سفید حیوانات بسیار کنجکاو و محتاطی هستند. این کوسه‌ها دارای سلول‌هایی در بینی خود هستند که می‌توانند پالس‌های الکتریکی را آشکار کنند و همچنین سلول‌های روی بدن آن‌ها برای آشکارسازی تغییرات فشار داخل آب به کار می‌روند. به گفته‌ی هیتر بولبای، مؤلف پژوهشی آزمایشگاه کوسه‌ها:

از دیدگاه من، کوسه‌ها دوست دارند چیزهایی را که درک نمی‌کنند بررسی کنند و ازآنجاکه حس آن‌ها حول محور دهانشان متمرکز شده است و دست ندارند، سوژه‌های خود را گاز می‌گیرند.

در واقع انسان فقط سر راه کوسه‌ها قرار می‌گیرد نه در منوی غذایی‌شان؛ اما مردم خیال می‌کنند منوی غذای کوسه‌ها هستند و فیلم آرواره‌ها به این باور غلط دامن زد.

بر اساس فهرست سرخ گونه‌های در معرض خطر اتحادیه‌ی بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) که به ردیابی خطر انقراض گونه‌های زیستی می‌پردازد، کوسه‌ی سفید بزرگ از سال ۱۹۹۶ از رده «در معرض خطر» به رده «آسیب‌پذیر» تنزل پیدا کرده است.

براساس مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۴ در نشریه PLOS One که روی سوابق کوسه‌های سفید بزرگ در اقیانوس اطلس شمالی انجام شد، تعداد این گونه از دهه‌ی ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ به شکل چشمگیری کاهش یافته است. به دنبال فیلم و رمان آرواره‌ها، شکار غنیمتی هم افزایش یافت. در این روش، کوسه‌ها برای اهداف ورزشی کشته می‌شدند نه صرفا تأمین غذا. در صحنه‌ای از فیلم آرواره‌ها، کوینت، شکارچی کوسه، صدها آرواره‌ی کوسه را از دیوار کلبه‌ی خود آویزان کرده بود.

مسابقه‌های شکار کوسه در ایالات‌متحده به شهرت رسیدند؛ اما اخیرا به لطف فشار فعالان محیط‌زیست و افزایش آگاهی عمومی کاهش یافته‌اند. آخرین مسابقه‌های کشتن کوسه‌ی نیوانگلند چند سال پیش پس از انتشار مستند باله (Fin) متوقف شدند. این مسابقه‌ها همچنین اسپانسرهای خود را از دست دادند.

در سال ۲۰۱۶، هفتاد و دو مسابقه‌ی کوسه‌گیری در اداره‌ی ملی اقیانوسی و جوی (NOAA) برای کوسه‌های آب‌های آزاد اقیانوس اطلس ایالات‌متحده، خلیج مکزیک و دریای کارائیب ثبت شدند. در سال ۲۰۲۳ این تعداد به ۱۴ مسابقه کاهش یافت.

با اینکه شکار کوسه‌های سفید به مدت چند دهه در ایالات متحده غیرقانونی اعلام شده است، این کوسه‌ها به دلایلی مثل صید اتفاقی آسیب می‌بینند. در واقع به این دلیل که کوسه‌های سفید جذب همان منابع غذایی می‌شوند که ماهیگیران به دنبال آن‌ها هستند، در دام آن‌ها می‌افتند. وقتی حیوانات گرفتار قلاب‌ها یا ابزار ماهیگیری می‌شوند، اغلب آسیب می‌بینند یا تلف می‌شوند.

بریدن باله کوسه‌های به دلیل محبوبیت سوپ باله کوسه در چین رایج است؛ اما کوسه‌ها بدون باله بر اثر خونریزی یا خفگی می‌میرند. بیش از ۸۰ کشور بیش از ۱۱ هزار تن باله کوسه را به هنگ‌کنگ صادر کردند که بزرگ‌ترین بازار باله را در سال ۲۰۱۱ در اختیار داشت. با وجود محافظت‌های جهانی از کوسه‌های سفید این گونه هنوز به خاطر باله‌اش شکار می‌شود.

تورهایی که در امتداد سواحل نصب شده‌اند تا خطر گاز گرفتن کوسه‌ها را کاهش دهند، کوسه‌های شناگر و سایر حیوانات را می‌کشند. مواد سمی و فلزات سنگین ناشی از آلودگی انسان ممکن است در بدن کوسه‌های سفید انباشته شوند. بر اساس پژوهشی در سال ۲۰۱۹، مقدار زیادی جیوه و آرسنیک در خون یک کوسه‌ی سفید کشف شد؛ بنابراین فعالیت‌های انسانی هم تأثیر چشمگیری بر کاهش جمعیت کوسه‌ها داشتند.

بر اساس پژوهشی دیگر در سال ۲۰۱۴، در اواسط دهه‌ی ۱۹۷۰ و در دهه‌ی ۱۹۸۰، فراوانی کوسه سفید بزرگ بین ۲۷ تا ۸۶ درصد در اقیانوس اطلس شمال غربی کاهش یافته است؛ اما تعداد کوسه‌ی سفید بزرگ در دهه‌ی ۱۹۹۰ تثبیت شد و در دهه‌ی ۲۰۰۰ افزایش یافت و دلیل این مسئله اقدامات محافظتی از کوسه‌ها بود.

با این‌که فیلم آرواره‌ها بر مرگ تعداد زیادی از کوسه‌ها تأثیر گذاشت، از طرفی الهام‌بخش نسل جدیدی از علاقه‌مندان به کوسه‌ها و دانشمندانی بود که تمایل داشتند درباره‌ی این گونه بیاموزند. زیست‌شناس‌ها در اقیانوس اطلس شمالی به بررسی و نشانه‌گذاری کوسه‌ها پرداختند تا به این ترتیب نکاتی را درباره‌ی چگونگی رشد، روند تولید مثل، توزیع و مهاجرت آن‌ها بیاموزند.

پژوهش‌ها حقایق غیرمنتظره‌ای را درباره‌ی کوسه‌های سفید آشکار کردند. بر اساس پژوهشی در سال ۲۰۰۵، یک کوسه سفید بزرگ مسافت بیش از ۱۹ هزار کیلومتری را از آفریقای جنوبی به استرالیا شنا کرده و دوباره از همین مسیر در بازه‌ای ۹ ماهه بازگشته بود.

با وجود وجهه‌ی افسانه‌ای کوسه‌ها که به عنوان هیولا شناخته می‌شوند، پژوهشی در سال ۲۰۱۹ نشان داد که کوسه‌ها از نهنگ‌های قاتل می‌ترسند و هنگام شنای نهنگ‌های قاتل، محل شکار خود را به مدت ماه‌ها ترک می‌کنند. پژوهشگرها هنوز از طول عمر کوسه‌های سفید مطمئن نیستند اما عمر آن‌ها می‌تواند به ۷۰ سال هم برسد. مردم معمولا نادانسته در نزدیکی محل شنای کوسه‌های سفید در کالیفرنیای جنوبی شنا می‌کنند، اما کوسه‌ها به‌ندرت به آن‌ها حمله می‌کنند.

بااینکه تلاش‌های محافظتی به دانشمندان در درک بهتر کوسه‌های سفید کمک کرده، پژوهشگرها هنوز با پرسش‌های بی‌پاسخی روبه‌رو هستند. آن‌ها همچنان نمی‌دانند چه تعداد مشخصی از کوسه‌ها وجود دارند. تخمین فراوانی کلی کوسه‌ها در اقیانوس اطلس شمال غربی برای درک تأثیر تهدید‌ها بر جمعیت‌ آن‌ها بسیار مفید است.

دانشمندان همچنین نمی‌دانند کوسه‌ها کجا جفت‌گیری یا زایمان می‌کنند؛ اما بر اساس پژوهشی در ماه ژانویه، پژوهشگرها یک کوسه سفید تازه متولد‌شده را در کالیفرنیای جنوبی رویت کردند. به نوشته مؤلفان این پژوهش، این منطقه به اقدامات محافظتی بیشتری نیاز دارد.

پژوهشگرها همچنین از پهپاد برای بررسی بچه‌کوسه‌ها استفاده کردند. در دهه‌ی گذشته، این فناوری به دانشمندان در درک مواردی مثل چگونگی شکار کوسه‌ها و لاشخوری آن‌ها در اطراف نهنگ‌ها و همچنین برقراری ارتباط آن‌ها با یکدیگر و شکار فک‌ها کمک کرده است. ادامه‌ی تحقیقات به کمک فناوری می‌تواند درباره‌ی این گونه که فیلم آرواره‌ها تصویری غیردقیق از آن‌ها ارائه داد، اطلاعات بیشتری را به ما بیاموزد.