پنجاهمین سالگرد روز زمین؛ آنچه در یک سال گذشته درباره سیاره آبی آموختیم

روز گذشته ۲۲ آوریل (سوم اردیبهشت) با پنجاهمین سالگرد روز جهانی زمین مصادف بود. مردم سرتاسر دنیا این رویداد را در میانه‌ی دنیاگیری ویروس کرونا و درحالی گرامی داشتند که کووید ۱۹ جهان را به زانو درآورده است. یک روز زمین دیگر به ما یادآوری کرد که سیاره‌ی آبی همچنان می‌چرخد، بحران‌های جهانی اقلیمی و تنوع زیستی همچنان توجه ویژه‌ی ما را می‌خواهد و طبیعت کماکان تاب‌آوری شکننده‌اش را به ما نشان می‌دهد. گوگل دودل نیز رویداد روز زمین را با اختصاص‌دادن به زنبورها گرامی داشت.

در پنجاهمین سالگرد روز زمین، همان‌طور که انسان‌ها برای کاهش سرعت انتشار ویروس در خانه مانده‌اند، درمی‌یابیم که چگونه اکوسیستم‌ها به نبود ما در فضاهای عمومی واکنش نشان می‌دهند. درهمین‌حال، سیاره‌ی ما و درک ما از آن به تغییر با سرعتی دیوانه‌وار ادامه می‌دهد. دمای متوسط درحال افزایش، سیستم‌های طبیعی درحال زوال و آسیب‌پذیری ما درحال تشدید است. هرچند بسیاری از ما درون خانه‌هایمان محبوس شده‌ایم، بسیاری افراد درصدد گرامی‌داشت روز زمین هستند. در ادامه با زومیت همراه باشید تا با ۷ رخداد شگفت‌انگیز، تأثیرگذار و نگران‌کننده‌ای آشنا شوید که در طول یک سال گذشته تجربه کردیم.

برخی‌اوقات تا چیزی را ازدست ندهیم، به وجود آن پی نمی‌بریم. دنیاگیری ویروس کرونا درسی کاملا بصری را به ما آموخت: آلودگی هوا، معضلی است که تقریبا تمام مردم درسرتاسر جهان روزانه با آن دست به گریبان هستند. تعطیلی کسب‌وکارها و لغو مسافرت‌ها درجریان همه‌گیری جهانی کووید ۱۹ و کاهش چشمگیر آلاینده‌ها درپی آن، هوا را پاکیزه کرده است. به‌عنوان مثال، چین ابتدای امسال درمقایسه با دوره‌ی مشابه سال گذشته، کاهش ۴۰ درصدی نیتروژن دی‌اکسید را تجربه کرد؛ آلاینده‌ای که از سوزاندن سوخت‌های فسیلی در خودروها و نیروگاه‌ها تولید می‌شود.

آلودگی هوا تهدیدی مرگبار است که سالانه موجب مرگ میلیون‌ها نفر در سرتاسر جهان می‌شود و همچنین با موارد شدید ابتلا به بیماری کووید ۱۹ نیز ارتباط دارد. کندشدن فعالیت‌های اقتصادی دراثر شیوع ویروس کرونا، نشان داد که کاهش آلودگی، مزایایی گسترده برای بهداشت عمومی به‌همراه دارد. براساس یک برآورد، کاهش آلودگی هوا در چین تا ۲۰ برابر شمار جان‌باختگان براثر ویروس، جان افراد را نجات داده است.

چین تنها کشوری نیست که این روزها آسمان آبی را مشاهده می‌کند. در بریتانیا، پس از آنکه دولت محدودیت‌های آمد‌وشد را اعمال کرد، آلودگی نیتروژن دی‌اکسید نسبت به مدت مشابه سال قبل ۶۰ درصد کاهش یافت. قرنطینه‌ی گسترده در هند نیز آسمان آبی و مناظر کوهستانی را که برای دهه‌ها تیره‌وتار بود، دوباره پدیدار کرد.

• کاهش چشمگیر آلودگی هوا؛ پیامد اقلیمی دنیاگیری ویروس کرونا
• ویروس کرونا و تغییرات اقلیمی؛ کووید ۱۹ می‌تواند اثرات زیست محیطی بلندمدت بر جای بگذارد؟

دنیاگیری کووید ۱۹ نشان داده است که بهبود آلودگی هوا تا چه حد سریع امکان‌پذیر است. با این حال، هوای پاکیزه بدین معنی نیست که باید قدردان دنیاگیری به‌دلیل تاثیرش بر محیط‌زیست باشیم؛ زیرا آسمان آبی بهای اجتماعی و اقتصادی سنگینی به‌همراه داشته است. کشورهایی نظیر چین و ایالات متحده به امید کمک به صنایع برای بازیابی از وضعیت تعطیلی، درحال تضعیف مقررات محیط‌زیستی هستند؛ درنتیجه آلودگی ممکن است انتقام‌جویانه بازگردد. اما این سؤال را باید پرسید که چرا این همه مدت چنین حجمی از آلودگی را به‌خاطر اقتصاد تحمل کرده‌ایم و آیا راهی برای برقراری تعادل بین هوای پاکیزه و پیشرفت اقتصاد وجود دارد؟

هرچند هنوز به‌طور دقیق نمی‌دانیم ویروس کرونای جدید از کجا و کِی منشاء گرفته، این عامل بیماری‌زا از حیات‌وحش به ما انسان‌ها منتقل شده است. تجزیه‌وتحلیل ژنوم نشان می‌دهد که جدیدترین ویروس کرونا ظاهرا از خفاش‌ها منشاء گرفته است.

آلوده‌شدن انسان به عامل بیماری‌زایی خطرناک که درحال گردش در حیات‌وحش بوده است، نباید ما را غافلگیر کند؛ زیرا با دست‌اندازی هرچه بیشتر به سکونتگاه حیوانات وحشی، بیشتر درمعرض تهدیدی مشابه دنیاگیری کنونی قرار می‌گیریم. دانشمندانی که مشغول مطالعه‌ی بیماری‌های عفونی نوظهور هستند، از سال‌ها پیش درباره‌ی امروز هشدار می‌دادند. همه‌گیری سارس در سال ۲۰۰۳ که آن هم از حیوانات به انسان منتقل شد، باید ما را از خواب غفلت بیدار می‌کرد. با این حال درس بزرگ ویروس کرونای جدید که تاکنون بیش از ۲/۵ میلیون نفر را آلوده کرده و موجب مرگ بیش از ۱۷۶ هزار نفر شده، این است که اقدامات ما برای توقف ویروس‌ها پیش از انتقال آن‌ها به جمعیت‌های انسانی به‌طرز ناامید‌کننده‌ای ناکافی بوده است.

به احتمال فراوان، کووید ۱۹ از خفاش‌های نعل‌بینی در چین منشاء گرفته است

به‌گفته‌ی دنیس کارول، مدیر سابق بخش تهدیدات نوظهور در اداره توسعه بین‌المللی آمریکا، «هر بیماری نوظهوری که با آن مبارزه می‌کنیم، پیش‌تر در حیات‌وحش وجود داشته است.» اگر به‌دنبال ویروس‌ها در حیات‌وحش نگردیم و اگر به واردکردن فشار بیشتر به اکوسیستم‌ها ادامه دهیم، درآن صورت احتمالا با بحرانی دیگر از جنس امروز مواجه خواهیم شد. کارول می‌گوید دنیاگیری‌ها نباید اتفاق بیفتند. «آن‌ها پیامد شیوه‌ی زندگی ما هستند. اگر نظارت ما واقعا آن مکان‌هایی را دربرگیرد که خطر تعامل حیوانات و انسان‌ها بالا است، می‌توانیم ویروس‌ها را ازقبل شناسایی کنیم.» اغلب آن مناطق مهم در شرق و جنوب شرق آسیا واقع شده است؛ اما جامعه‌ی بین‌المللی می‌تواند با اقدام به همکاری بر آن‌ها نظارت کند. همان‌طور که بحران کووید ۱۹ نشان داده است، ویروس‌های واگیردار می‌توانند به‌سرعت درسرتاسر جهان منتشر شوند. ازآنجا که ویروس‌ها می‌توانند به‌سرعت به مشکل تمام کشورها تبدیل شوند، تمام نقاط جهان مایل به توقف آن‌ها هستند.

از آخرین روز زمین تاکنون، شواهد بیشتری از کاهش تنوع بزرگ در حیات مشاهده کرده‌ایم. هرساله با شماری از گونه‌ها برای همیشه وداع می‌کنیم و این امر درباره‌ی سال گذشته نیز صادق بود. موجوداتی نظیر ماهی باله‌پارویی شمشیری و پرنده‌ی شکارچی درختی پنهان سال گذشته به‌طور رسمی منقرض شدند. دیگر گونه‌ها نظیر کرگدن سوماترایی نیز به‌سرعت درحال ناپدیدشدن هستند و در مکان‌هایی که پیش‌تر سکونتگاهشان بوده است، دیگر اثری از آن‌ها به‌چشم نمی‌خورد.

• بیش از ۲۸ هزار گونه از موجودات زنده در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند
• جانوران در حال انقراض و منقرض‌شده؛ آیا انقراض گونه‌ها بشر را تهدید می‌کند؟

انقراض موجودات دراثر ازدست‌رفتن سکونتگاه، ماهی‌گیری بیش از حد، رقابت ازسوی گونه‌های مهاجم و تغییر اقلیم به‌وقوع پیوسته؛ اما این نابودی، روندی با عمر چندین ساله است. در طول سال گذشته، پژوهشگران سرعت حیرت‌انگیز نابودی این اشکال منحصربه‌فرد از حیات را نشان دادند. ما درحال از‌دست‌دادن حیات در مقیاسی گسترده‌تر از تصور پیشین هستیم. به‌عنوان مثال، بیش از یک‌چهارم تمام پرندگان از سال ۱۹۷۰ تاکنون در ایالات متحده ناپدید شده‌اند که به‌معنای نابودی نزدیک به ۳ میلیارد حیوان است. درطول دهه‌ی گذشته، ما ۴۶۷ گونه را برای همیشه ازدست دادیم.

دو کرگدن سفید شمالی باقی‌مانده روی زمین در چراگاه محافظت‌شده‌شان در کنیا

صرفا شمار گونه‌های منقرض‌شده، این چنین هشداردهنده نیست. درواقع ازدست‌رفتن تنوع زیستی از زمانی آغاز شد که انسان در ۲۰۰ هزار سال پیش شروع به راه‌رفتن روی زمین کرد. پژوهشگران سال گذشته برآورد کردند که برای جایگزینی گونه‌های پستانداری که در طول زمان یادشده از بین رفته‌اند، بین ۳ تا ۷ میلیون سال تکامل لازم خواهد بود تا چنین تنوعی دوباره شکل بگیرد.

تنوع زیستی ممکن است درحال کوچک‌شدن باشد، اما درک ما از آن کم نمی‌شود. اغلب گونه‌های گیاهی و حیوانی هنوز شناسایی نشده‌اند و هرساله جزئیات بیشتری درباره‌ی آن‌ها می‌آموزیم. از آخرین روز زمین تاکنون، دانشمندان دریافتند که سه گونه‌ی مارماهی برقی وجود دارد؛ درحالی‌که در ۲۵۰ سال گذشته تصور می‌کردند که تنها یک گونه از این موجود وجود دارد. ازآنجا که مهار مارماهی‌های برقی به‌طرز باورنکردنی دشوار است، به‌سختی می‌توان آن‌ها را مطالعه کرد. به‌نقل از وب‌سایت آتلانتیک، لمس این جانور همانند این است که با اسلحه‌ی تیزر هدف قرارگرفته شوید.

آکادمی علوم کالیفرنیا، ۷۱ گونه‌ی گیاهی و حیوانی جدید را ثبت کرده است که سال گذشته در پنج قاره و سه اقیانوس زمین کشف شدند، از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به ماهی رنگین‌کمانی بنفش، ۱۵ گونه مارمولک گکو و ۶ حلزون دریایی اشاره کرد.

ماهی رنگین‌کمانی بنفش در زنگبار کشف شده است

درهمین‌حال، دانشمندان آموختند که ۱۰ سیب مختلف که تصور می‌شد منقرض شده‌اند، همچنان در زمین‌ها و دره‌های روستایی در آیداهو و ایالت واشنگتن وجود دارند. همچنین به‌تازگی برای نخستین‌بار، دانشمندان تکاملی نحوه‌ی تلاش گل‌ها برای نجات خودشان پس از ضربه‌خوردن را مستند کردند. گل‌های مستقل پس از حادثه، در بهترین حالت ممکن و در موقعیتی ایده‌آل برای گرده‌افشانی روی ساقه به عقب می‌چرخند.

این یافته‌ها به ما یادآوری می‌کنند که شناختمان از تنوع زیستی هنوز بسیار پایین است. ما همچنین درتلاش برای آموختن بیشتر درباره‌ی گونه‌هایی از حیات هستیم که مدت‌ها پیش ازبین رفته‌اند. سال گذشته، پژوهشی جدید را مشاهده کردیم که هدفش بررسی دقیق هسته‌ی دهانه‌ی سیاره‌ای بود که ۶۶ میلیون سال پیش دایناسورها را ازبین برد. سیاره‌ی آبی امروز نسبت به زمین مملو از فجایع سونامی، آتش‌سوزی‌ها و مواد مذابی که نتیجه‌ی برخورد آن سیارک بود، مکان مطلوب‌تری برای زندگی است.

آتش‌سوزی‌های مهارناشدنی در سرتاسر استرالیا در اواخر ۲۰۱۹ و اوایل ۲۰۲۰، نشان داد که با افزایش متوسط دما چه اتفاقی می‌افتد و دریچه‌ای از آینده را برای سایر نقاط جهان گشود. شعله‌های آتش در ۲۰۱۹، گرم‌ترین و خشک‌ترین سال ثبت‌شده در این کشور روشن شد، نزدیک به ۱۱ میلیون هکتار را سوزاند، بیش از ۳ هزار خانه را نابود کرد، دست‌کم ۲۹ نفر را کشت و دود خود را به سرتاسر جهان فرستاد. براساس برخی برآوردها، آتش‌سوزی‌ها بیش از یک میلیارد حیوان را نیز در برخی از منحصربه‌فردترین و شکننده‌ترین اکوسیستم‌های سیاره ازبین برد.

هوای بی‌ثبات، نشانه‌ی تغییر اقلیم در استرالیا است. این قاره در میانه‌ی سه سامانه‌ی گردش اقیانوسی اصلی واقع شده؛ درنتیجه وضعیت هوا در آنجا اغلب بین سختارهای اقلیمی درنوسان است. در سال ۲۰۱۹، این الگوهای گردشی به‌گونه‌ای هم‌راستا شدند که نتیجه‌اش، دورشدن رطوبت و به دام‌افتادن گرما بود. اما تغییرات طولانی‌مدت نیز درحال وقوع است. آتش‌سوزی‌ها پس از سال‌ها خشکسالی و درحالی ظاهر شد که گیاهان آماده‌ی سوختگی بودند. اقلیم استرالیا از سال ۱۹۱۰ تاکنون بیش از یک درجه‌ی سانتی‌گراد گرم‌تر شده که اندکی سریع‌تر از متوسط جهانی است. الگوهای بارشی نیز تغییر کرده‌اند؛ به‌نحوی که میزان بارندگی‌ها در شمال بیشتر و در جنوب شرق که اغلب استرالیایی‌ها زندگی می‌کنند، کمتر شده است.

مسیری خاکی از درون جنگل سوخته در منطقه‌ی کینگ‌لِیک در ملبورن استرالیا

درنتیجه دگرگونی‌های طبیعی افزون بر تغییرات اقلیمی، زمینه را برای آتش‌سوزی‌های ویرانگر استرالیا فراهم کرد و روندی که طی دهه‌ها درحال شکل‌گیری بود، به‌ناگاه درطول چند هفته فوران کرد. فصل آتش‌سوزی‌های استرالیا در آینده طولانی‌تر و خطرناک‌تر نیز می‌شود.

هرچند دیگر کشورها ممکن است به‌طور منظم با هوای بی‌ثبات استرالیا مواجه نشوند، با تداوم افزایش دما باید خود را برای رویایی با خطر آماده کنند. مارک هاودن، مدیر مؤسسه‌ی تغییر اقلیم در دانشگاه ملی استرالیا می‌گوید مناطقی نظیر اسپانیا، ایتالیا، یونان و کالیفرنیا در عرض‌های میانی و همچنین مناطق هم‌عرض با استرالیا مثل آفریقای جنوبی، شیلی و آرژانتین درحال خشک‌تر و گرم‌تر شدن هستند و در آینده در زمینه‌ی آب و کشاورزی با مشکلات بیشتر روبه‌رو خواهند شد.

شرکت هوافضای اسپیس‌ایکس به‌تنهایی در سال گذشته با هدف استفاده از ماهواره برای ارائه‌ی خدمات اینترنت جهانی، بیش از ۳۶۰ فضاپیمای کوچک را به مدار نزدیک زمین فرستاد. این تازه اول راه است؛ زیرا شرکت یادشده مجوز پرتاب ۱۲ هزار ماهواره را از کمیسیون ارتباطات فدرال (FCC) دریافت کرده و همچنان درپی کسب مجوز پرتاب ۳۰ هزار ماهواره‌ی دیگر نیز است. مشکل ماهواره‌ها، درخشندگی و تداخل با رصدهای نجومی است. بسیاری از دانشمندان نگران‌اند که با افزایش شمار ماهواره‌ها در فضای نزدیک زمین، دریچه‌ی دیدمان به آسمان‌ها و احساس ارتباطمان با جهان بزرگ‌تر قطع شود.

در سطح بین‌المللی هیچ قانونی وجود ندارد که چرخش اجرام درخشان را در مدار نزدیک زمین ممنوع کند. حتی اگر شرکتی آمریکایی نظیر اسپیس‌ایکس موفق شود ماهواره‌هایش را تیره کند، شرکتی دیگر در کشوری دیگر ملزم به انجام این کار نخواهد بود. هرچند اسپیس‌ایکس درتلاش برای رفع مشکل درخشندگی ماهواره‌ها است، همچنان طبق پرتاب‌های برنامه‌ریزی‌شده‌ی منظم به فرستادن ماهواره‌های درخشان ادامه می‌دهد.

ماهواره‌های استارلینک در تصویری از رصدخانه اینتر-آمریکن سرو تولولو در شیلی اختلال ایجاد کرده‌اند

دانشمندان نگران‌اند که پرتاب ماهوارها‌ی استارلینک اسپیس‌ایکس، تازه اول راه باشد. به‌زودی زمین ممکن است دراحاطه‌ی ده‌ها هزار ماهواره‌ای قرار گیرد که اغلبشان احتمالا بدون تلسکوپ رصدشدنی هستند. با این میزان افزایش، شمار ماهواره‌های در مدار از ۹ هزار ستاره‌ی رصدشدنی برای چشم غیرمسلح انسان بیشتر خواهد شد. این ماهواره‌ها، اتصال اینترنت را دراختیار دورافتاده‌ترین مناطق جهان قرار خوهند داد؛ اما احتمالا به بهای سنگینی برای علم و منظره‌ی فضا، این کار را انجام می‌دهد.

به‌منظور کمک به شهروندان برای کنارآمدن با قرنطینه درجریان دنیاگیری کووید ۱۹، خدمات جنگل‌داری ایسلند مردم را تشویق کرده است که به‌جای سایر افراد، درختان را بغل کنند. اما درختان می‌توانند نقشی فراتر از هم‌نشینی با ما برعهده بگیرند. آن‌ها با خنک‌سازی هوای پیرامون خود، گرفتن و ذخیره‌ی کربن، پشتیبانی از دیگر گونه‌ها و به‌چرخش‌انداختن رطوبت، سدی مقاوم و مهم دربرابر تغییر اقلیم به‌شمار می‌آیند.

حفظ و بازیابی جنگل‌ها، اقدامی مهم برای سیاره محسوب می‌شود. سال گذشته تیمی پژوهشی دریافت که کمک به بازیابی و بازسازی جنگل‌ها می‌تواند حجم چشمگیری از تمام انتشارات گازهای گلخانه‌ای تولید‌شده به‌دست انسان را جذب کند. دیگر پژوهشگران درباره‌ی مقیاس این برآوردها تردید دارند؛ اما درهرصورت موافق‌اند که راهکارهای مبتنی بر طبیعت نظیر حفاظت از جنگل‌ها برای مبارزه با تغییر اقلیم بسیار مهم است.

خورشید درپشت درختان آمازون

با این حال، جهان در سالی که گذشت به‌طور گذرا و به‌نحو تکان‌دهنده دریافت که جنگل‌ها درعین‌حال تا چه حد می‌توانند آسیب‌پذیر باشند. آمازون که بزرگ‌ترین جنگل بارانی جهان محسوب می‌شود، در سال ۲۰۱۹ بالاترین نرخ کاهش مساحت را در بیش از یک دهه دراثر درخت‌بری، معدن‌کاوی و کشاورزی تجربه کرد. سال گذشته شمار آتش‌سوزی‌ها نیز در آمازون به‌نحو چشمگیری افزایش یافت. جنگل آمازون به‌لطف بارندگی فراوان دچار آتش‌سوزی نمی‌شود؛ درنتیجه پژوهشگران براین باورند که آتش به‌طور عمدی و به‌منظور پاکسازی جنگل روشن شده؛ اقدامی که دولت برزیل به‌طور ضمنی انجام آن را تأیید کرده است. اکنون پژوهشگران نگران‌اند که آمازون درحال نزدیکی به لبه‌ی چرخه‌ای خودتخریبی به‌نام دای‌بک (خشکیدگی جنگل) است. آتش‌سوزی‌های آمازون موجب جلب توجه بین‌المللی به‌سمت حفاظت از جنگل‌ها شد. با این حال، آنچه از آخرین روز زمین تاکنون آشکار شده، این است که مردم واقعا درختان بیشتری می‌کارند.

نوامبر سال گذشته، صندوق اقلیم سبز سازمان ملل نزدیک به ۱۰ میلیارد دلار ازسوی افراد نیکوکار جمع‌آوری کرد تا پروژه‌هایی نظیر بازیابی جنگل در کشورهای درحال توسعه را تأمین مالی کند. بشردوستان در مجمع جهانی اقتصاد پشتیبانی خود را از کارزار هزارمیلیارد درخت اعلام کردند. حتی ترامپ نیز در سخنرانی سالانه‌ی خود در کنگره‌ی آمریکا در ابتدای سال جدید اعلام کرد که از برنامه‌ی یادشده حمایت خواهد کرد.