جهش ۷۳ درصدی اقتصاد دیجیتال در ۱۴۰۳: رشد ۲.۲ برابری نسبت به تورم، عبور از مرز ۵۵۰۰ همت

گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی(تتا) از تحول خاموش در عرصه تجارت الکترونیکی خبر می‌دهد. تحولی با یک شتاب نسبتا مناسب که به سبک زندگی، الگوی مصرف و ساختار کسب‌وکار ایرانیان شکل تازه‌ای می‌دهد.

این عدد که از یک رشد ۷۳ درصدی نسبت به سال گذشته حکایت دارد، در شرایطی محقق شده که نرخ تورم سالانه ۳۲.۵ درصد اعلام شده است. این شکاف معنادار نشان از یک گذار ساختاری و تغییر دائمی عادات اقتصادی میلیون‌ها ایرانی دارد. با این حال، سهم تجارت الکترونیکی از اقتصاد کشور هنوز به‌سختی به ۷ درصد می‌رسد و این عدد با آمار تجارت الکترونیکی در برخی کشورهای منطقه فاصله زیادی دارد.

هر انقلاب دیجیتالی، بر شانه‌های زیرساخت‌های قدرتمند شکل می‌گیرد. گزارش سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد ایران از این نظر در موقعیتی استثنایی قرار دارد. بر اساس این گزارش، ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند کشور به ۱۵۲.۷ درصد و ضریب نفوذ تلفن همراه به ۱۸۹.۶ درصد رسیده است. این ارقام از بسیاری از میانگین‌های جهانی نیز پیشی گرفته است.

این به آن معناست که بستر فنی برای دسترسی عموم مردم به دنیای دیجیتال، فراهم شده و باید برای این بستر (که صد البته با اختلال‌های وسیع و محدودیت‌های زیادی همراه است)، فرصتی فراهم کرد تا اقتصاد دیجیتال بر بستر آن شکل بگیرد.

یکی از جالب‌ترین آمارهای این گزارش، مربوط به گواهی امضای الکترونیکی است. از ابتدای راه‌اندازی زیرساخت کلید عمومی(PKI) در کشور، بیش از ۱.۹۴ میلیون گواهی امضای الکترونیکی صادر شده که سهم سال ۱۴۰۳ از این تعداد، رشد ۵۹ درصدی نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد. این رقم، گویای پذیرش روزافزون ابزارهای هویت‌سنجی و اعتمادساز دیجیتال در انجام امور رسمی و تجاری است.

این جامعه عظیم آنلاین، نه‌تنها یک بازار مصرف، که یک بستر قدرتمند برای بازاریابی، برندسازی و فروش مستقیم است و نشان از قدرت تجارت اجتماعی(social commerce) در سال‌های آینده دارد.

داده‌های عملکردی، نتیجه سرمایه‌گذاری روی زیرساخت را به وضوح نشان می‌دهند. بر اساس گزارش تجارت الکترونیک، سال ۱۴۰۳ سال شکستن همه رکوردهای پیشین بوده است.

رسیدن ارزش معاملات به ۵,۵۰۰ هزار میلیارد تومان و رشد ۷۳ درصدی این ارزش نسبت به سال قبل فقط بخشی از داستان است. برای درک بهتر این رقم، کافی است بدانید سهم تجارت الکترونیکی از کل معاملات انجام‌شده در شبکه شاپرک به ۳۲ درصد رسیده است. به عبارت دیگر، از هر ۳ تومانی که در این شبکه جابه‌جا می‌شود، حدود یک تومان مربوط به خرید آنلاین است.

یکی از مهمترین تحلیل‌ها را می‌توان از «میانگین مبلغ هر تراکنش» استخراج کرد. این عدد در سال ۱۴۰۳ به ۱.۱۶۶ میلیون تومان رسیده که رشد ۴۳ درصدی را نشان می‌دهد. این رشد که بسیار فراتر از نرخ تورم است، دو پیام دارد:

اول، مردم برای خریدهای با ارزش بالاتر نیز به فضای آنلاین اعتماد کرده‌اند؛ دوم، سبد خرید آنلاین ایرانیان سنگین‌تر و متنوع‌تر شده است؛ هرچند نباید سهم تورم را نیز فراموش کرد.

گزارش ۱۴۰۳ تتا تغییر بافت اجتماعی-اقتصادی فعالان این عرصه را هم نشان می‌دهد. یکی از تحولات، افزایش سهم زنان از مالکیت کسب‌وکارهای دارای «اینماد» است.

این روند، گویای نقش بی‌بدیل فضای دیجیتال در توانمندسازی اقتصادی و کاهش شکاف جنسیتی در کارآفرینی است و نشان می‌دهد زنان نسل جدید بیشتر به این فضا سر خواهند زد.

هسته اصلی جامعه کارآفرینان دیجیتال را جوانان تشکیل می‌دهند. ۴۱.۷ درصد از صاحبان کسب‌وکارها در گروه سنی ۳۰ تا ۴۰ سال و ۲۳.۷ درصد در گروه سنی ۲۰ تا ۳۰ سال قرار دارند. این یعنی نزدیک به دو سوم از کل فعالان این حوزه، نسلی هستند که با اینترنت بزرگ شده‌اند.

تعداد اینمادهای صادر شده در ۱۴۰۳ به ۱۱۰ هزار و ۶۸۰ عدد رسیده که رشد ۲۸۱ درصدی را نسبت به سال قبل نشان می‌دهد. این رشد، تا حد زیادی مدیون معرفی «اینماد بدون ستاره« برای کسب‌وکارهای خرد بود؛ طرحی که فرآیند دریافت مجوز را تسهیل کرده است.

اگرچه تهران با ۲۵ هزار و ۵۷۷ اینماد فعال، همچنان قطب اصلی است، اما سهم آن از کل کشور ۷ درصد کاهش یافته و به ۲۴ درصد رسیده است.

این آمار، گواهی بر گسترش عدالت دیجیتال و پخش شدن ثمرات اقتصاد آنلاین در سراسر کشور است.

هانیه کلهر

۳۱۸۸ هزار میلیارد تومان ارزش معاملات تجارت الکترونیکی سال ۱۴۰۲ بوده است

مطالعه '7

بخش دیگری از آمارهای این گزارش سلطه بی‌چون و چرای پلتفرم‌های خارجی بر فضای تجارت الکترونیک ایران را نشان می‌دهد. استفاده ۵۴.۱ درصدی کسب‌وکارها از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی در مقابل رقم ۲۱.۲ درصدی نمونه‌های داخلی، حکایت از یک شکاف عمیق در جذب و نگهداری کاربر و کسب‌وکار دارد.

مهم‌ترین دلیل هم گستردگی و نفوذ جمعیتی بسیار بالاتر پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و واتس‌اپ است که تاجران و فروشندگان را برای دستیابی به بازار بزرگ‌تر و متنوع‌تر به خود جذب می‌کند.

عواملی مانند ادغام یکپارچه با خدمات مالی و بانکی داخلی، پشتیبانی قدرتمند و سریع، تضمین امنیت بالاتر داده‌ها و ارائه ابزارهای ویژه برای تجارت می‌تواند تمایل کسب‌وکارها برای فعالیت در پلتفرم‌های داخلی را افزایش دهد.

بر اساس داده‌های نمودار، در میان همه گروه‌های سنی «جوانان» بیشترین سهم از خرید در حوزه تجارت الکترونیکی را دارند:

• جوانان (۱۵ تا ۲۹ سال): ۴۵ درصد
• میان‌سالان (۳۰ تا ۴۹ سال): ۳۵ درصد
• کودکان و نوجوانان (زیر ۱۵ سال): ۱۵ درصد
• سالمندان (بالای ۶۵ سال): ۵ درصد

این آمار نشان می‌دهد که جوانان ایرانی با سهم ۴۵ درصدی، ستون فقرات و محرک اصلی بازار تجارت الکترونیک هستند. این امر طبیعی است زیرا این نسل، بومیِ دیجیتال محسوب شده و با فناوری و خرید آنلاین انس بیشتری دارند. با این حال، سهم ناچیز ۵ درصدی سالمندان یک هشدار و نشان‌دهنده یک شکاف دیجیتالی عمیق است.

بر اساس داده‌های این گزارش، ۶۶.۱ درصد از کسب‌وکارهای آنلاین در حوزه فروش کالا و ۳۳.۹ درصد در بخش ارائه خدمات فعال‌اند. در میان خدمات، سه بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات (۸.۸ درصد)، آموزشی و فرهنگی‌ـ-هنری (۶.۶درصد) و پشتیبانی و توسعه کسب‌وکار (۶.۸ درصد) بیشترین سهم را دارند.

در حوزه کالا هم بیش از ۴۰ درصد فروشگاه‌ها در زمینه پوشیدنی و ملزومات شخصی و خانگی فعالیت می‌کنند و پس از آن، فروشگاه‌های تجهیزات و ماشین‌آلات (۱۶.۸ درصد)، محصولات شیمیایی و آرایشی‌ـ-بهداشتی (۱۳.۱درصد) و کالاهای فرهنگی و ورزشی (۷.۹ درصد) قرار دارند.

بر اساس داده‌های ارائه‌شده، می‌توان الگوی جالبی از تحول مدل‌های کسب‌وکار در تجارت الکترونیک ایران مشاهده کرد:

وجود پایگاه فیزیکی قوی پیش از ورود به فضای دیجیتال(۳۵.۴ درصد از کسب‌وکارها) نشان می‌دهد که بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی، ورود به عرصه آنلاین را نه یک گزینه جایگزین، بلکه به‌عنوان مکملی برای توسعه و گسترش دامنه دسترسی فروشگاه فیزیکی خود دیده‌اند.

ایجاد فروشگاه فیزیکی پس از تثبیت در فضای آنلاین (۲۷ درصد از کسب‌وکارها) نیز نشان می‌دهد که تجارت الکترونیک موفق، می‌تواند به تقویت و حتی ایجاد دوباره مدل‌های فیزیکی بینجامد. این کسب‌وکارها با برند و مشتریانی که آنلاین ساخته‌اند، از فروشگاه فیزیکی برای تقویت اعتماد، ارائه تجربه مشتری کامل‌تر و نهایی کردن فروش استفاده می‌کنند.

در کنار این موارد، سهم قابل توجه کسب‌وکارهای کاملا اینترنتی (چه در مدل خانگی و چه اداری) نشان می‌دهد که اقتصاد دیجیتال ایران در حال شکوفایی است و مدل‌های کاری نوین و چابک نیز به‌طور موازی در حال رشد و پذیرش هستند.

مطالعه رفتار نسل Z نشان می‌دهد این گروه بیش از هر چیز به تنوع کالا و خدمات (۴۶.۴ درصد) و برقراری تماس پیش از خرید (۴۳.۶ درصد) اهمیت می‌دهند و به دنبال تجربه‌ای شخصی‌سازی‌شده و آگاهانه از خرید آنلاین هستند.

همچنین نیاز به پشتیبانی پس از خرید (۳۳ درصد) و خرید به‌منظور هدیه دادن (۲۵.۵ درصد) از دیگر الگوهای رفتاری شاخص این نسل است. در مجموع، نسل Z را می‌توان مصرف‌کننده‌ای دقیق، کنجکاو و وفادار به تجربه کاربری باکیفیت دانست که انتظاراتش می‌تواند مسیر آینده تجارت الکترونیکی را تعیین کند.

با وجود تمامی این دستاوردها، گزارش مرکز تتا چالش‌های پیش روی این عرصه را نیز شناسایی می‌کند. داده‌های ارائه‌شده در بخش «چالش‌های اصلی کسب‌وکارهای اینترنتی» تصویر روشنی از نقاط انسداد در مسیر توسعه تجارت الکترونیک ایران ارائه می‌دهد.

در واقع، بسیاری از کسب‌وکارهای آنلاین در مرحله رشد یا مقیاس‌پذیری با کمبود نقدینگی مواجه‌اند و این مساله چرخه نوآوری را کند می‌کند.

پس از آن، مشکلات بازار و فروش با ۲۵.۳ درصد دومین چالش بزرگ است که از نبود ثبات در بازار، رقابت‌های ناسالم، سیاست‌های محدودکننده در تبلیغات دیجیتال و نبود دسترسی برابر به پلتفرم‌های بازاریابی ناشی می‌شود.

در جایگاه سوم، کیفیت پایین زیرساخت‌های فنی و اینترنتی با سهم ۱۸.۱ درصد قرار دارد؛ موضوعی که عملا بهره‌وری را کاهش می‌دهد و مانع ارائه خدمات پایدار و باکیفیت می‌شود.

در کنار این سه مانع کلیدی، کمبود نیروی انسانی متخصص با ۱۲.۵ درصد و چالش‌های فرهنگی و اجتماعی شامل نگرش‌های منفی نسبت به خرید اینترنتی، اعتماد پایین و مشکلات در پذیرش نوآوری با ۸.۳ درصد، در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

در نهایت، چالش‌های حکمرانی و سیاست‌گذاری نیز با سهم ۷.۵ درصد نشان‌دهنده تاثیر فضای غیرشفاف مقرراتی و تعدد نهادهای تصمیم‌گیر بر روند رشد اکوسیستم دیجیتال است.

وزن بالای چالش‌های مالی و زیرساختی هم نشان می‌دهد که اگر اصلاحات در این دو حوزه انجام گیرد، مسیر جهش اقتصاد دیجیتال هموارتر از همیشه خواهد بود.

گزارش تجارت الکترونیکی ایران در ۱۴۰۳، روایتی از یک اکوسیستم زنده، پویا و در حال تکامل است که متاسفانه بنا به گواه ادعای مدیران بازیگران بزرگ این حوزه، دائما با سنگ‌اندازی و مانع‌تراشی روبه‌رو است و از مشکلاتی همچون متعدد بودن نهادهای رگولاتور و عدم حضور سرمایه‌گذار در این بازار و مشکلات زیرساخت اینترنتی و لجستیک و همچنین جلوگیری از IPO شدن شرکت‌ها و… رنج می‌برد.

این تجارت، از یک پدیده کم‌جان به جریانی اصلی در قلب اقتصاد ایران تبدیل شده است اما آینده‌اش در گرو رفع سه گلوگاه اصلی تأمین مالی، بازار و فروش و زیرساخت کیفی است.