گزارشی از یک موزه جدید؛ داستان انسان و ماشین در موزه کامپیوتر ایران

اولین کامپیوتر‌ها چه زمانی به ایران آمدند و چه کاری از آن‌ها برمی‌آمد؟ تحولات فناوری چطور اتفاق افتاده و چگونه از کامپیوترهای غول‌آسای اولیه به سی‌پی‌یوهای کوچک امروزی و گوشی‌های هوشمند رسیدیم؟ «موزه کامپیوتر ایران» در گوشه‌گوشه‌اش به کنجکاوی‌ها درباره کامپیوتر جواب می‌دهد، از تحولات فناوری در گذر زمان و آینده آن می‌گوید، بازدیدکننده‌ها را وارد داستان می‌کند و با آن‌ها ارتباط می‌گیرد.

راه‌اندازی این موزه در فضایی 450 متری حاصل کار گروهی از دوستداران فناوری است که بعضی‌شان درس فلسفه و هنر خوانده‌اند و بعضی مهندسی مکانیک و برق و کامپیوتر. آن‌ها دو سال و نیم پژوهش کرده‌اند و صفر تا صد افزارهای تعاملی را با دست خودشان ساخته‌اند. این موزه برای حضور افراد دارای معلولیت مناسب‌سازی شده و گنجینه، نمایشگاه دائمی، تاریخ شفاهی، نمایشگاه دوره‌ای، موزه‌ی آنلاین و پادکست از مهم‌ترین بخش‌های آن است.

سعید انوری‌نژاد، مدیر پروژه موزه کامپیوتر ایران است. در سابقه‌اش هم کار مهندسی و ترجمه دارد، هم تاریخ شفاهی و ساخت لنج بادبانی. جست‌وجو برای انجام کارهای تازه او را به موزه کامپیوتر کشانده است.

ایده ساخت موزه به سال 1399 برمی‌گردد. یک سال بعد کار جدی آغاز شد و مشغول شدیم. می‌شد مثل هر موزه دیگری ویترین بگذاریم و فقط اشیای قدیمی را نمایش دهیم اما زمان زیادی صرف کردیم تا ببینیم چطور می‌شود موزه‌ای اشتیاق‌برانگیز، تعاملی و آموزنده ساخت. از گروه‌های مختلف مشاوره گرفتیم و به موزه امروزی رسیدیم.

- سعید انوری‌نژاد، مدیر پروژه موزه کامپیوتر ایران

چند لایه محتوا تعریف کردیم و در دل آن پروژه تاریخ شفاهی کامپیوتر در ایران را گنجاندیم. کار جمع‌آوری اسناد و مصاحبه با 30 نفر از افراد تاثیرگذاری که تاریخ این فناوری را می‌دانند از دو سال و نیم پیش شروع شد. حالا بیش از ۶۰ ساعت مصاحبه داریم و پژوهش همچنان ادامه دارد. آرشیو اسناد ما طبق استاندارد روز فهرست‌برداری شده است و می‌توانیم آن را در اختیار پژوهشگران بگذاریم. می‌توانیم ادعا کنیم که بزرگ‌ترین مرکز اسناد درباره تاریخ کامپیوتر را در اختیار داریم.

- سعید انوری‌نژاد، مدیر پروژه موزه کامپیوتر ایران

این موزه با مرور تاریخ، آرشیوی از مجله «گزارش کامپیوتر» را پیش روی بازدیدکنندگان می‌گذارد. خلاصه مصاحبه‌ها هم در وبسایت موزه تاریخ کامپیوتر ایران قابل دسترسی است.

یک صفحه نمایش بزرگ مخاطب را به دیدن بخش‌های دیگر موزه هدایت می‌کند. موزه کامپیوتر لایه‌های محتوایی مختلفی دارد؛ بخش چاپ‌شده بر دیوارها محتوای ساکن است و قابل خواندن است.

لایه دیگر اشیایی هستند که به نمایش درآمده یا در ویترین‌ها قرار گرفته‌اند. بخش دیگر در نمایش‌گرها دیده می‌شود که بعضی‌شان لمسی است. در لایه‌های دیگر ابزارهای قابل استفاده قرار گرفته‌اند. مثل ماشین هالریت که قابل دسترسی است و بازدیدکنندگان می‌توانند با استفاده از آن، کارکردش در محاسبه را بدانند؛ چرا که محاسبه اساس کار کامپیوتر است.

جمع‌کننده دودویی، ابزار تعاملی محاسباتی دیگری محسوب می‌شود که در موزه به نمایش درآمده است. این ابزار چوبی با توپ‌ها و شاسی‌هایش، یک ماشین محاسبه پنج بیتی است که با درک روش کار آن می‌توان جمع اعداد باینری، حافظه و پایه کامپیوتر را فهمید. دیدن این ماشین چوبی مقدمه ورود به عصر کامپیوتر است؛ سالنی که هم مین‌فریم را در خود جای داده، هم کامپیوترهای جدیدتر.

دستگاه تعاملی دیگری شیوه کارکرد CPU را نشان می‌دهد. این دستگاه یک واحد محاسبه و منطق (ALU) بازسازی‌شده است؛ یک مدار ترکیبی دیجیتالی که این بار به‌شکلی دیگر عملیات حساب را روی اعداد دودویی انجام می‌دهد. انوری‌نژاد اهرم‌ها را می‌فشارد و توضیح می‌دهد: «این دستگاه می‌گوید که درون یک تراشه که مرکز محاسباتی است چه می‌گذرد. اتفاقی که در همه کامپیوترها رخ می‌دهد محاسبه است؛ صفر و یک و همه کارهای محاسباتی. بازدیدکننده می‌تواند این دستگاه را به‌کار بگیرد یا درباره تراشه و واحد محاسبه و منطق بخواند.»

طراحی و ساخت افزارهای تعاملی موزه کامپیوتر کار سامان برهان است؛ مهندس مکانیک، نوازنده و مدرس گیتار الکتریک. ماشین «تورینگ» یکی دیگر از ساخته‌های او محسوب می‌شود. ساخت این ماشین برای او چالش‌برانگیز بود چون نمونه اولیه‌ای وجود نداشت که بتوان از آن الگوبرداری کرد. تهیه تجهیزات و ساخت قطعه‌ها و طراحی و آزمون و خطا سه‌ ماه زمان برد و در نهایت کار به سرانجام رسید.

برهان ماشین را راه می‌اندازد و به‌ زبان ساده کارش را توضیح می‌دهد:

اینجا یک نمونه ۱۶ بیتی ماشین تورینگ را ساخته‌ایم که کلیدهایی دارد و کاربر می‌تواند با دیتای ورودی، در دو حالت دستی و اتوماتیک، بیت‌ها را خاموش و روشن کند و پاسخ را ببیند. ماشین تورینگ یک هد با قابلیت جابه‌جایی روی بیت‌ها دارد و از طریق سنسور وضعیت بیت را می‌خواند و برنامه‌ای که می‌خواهیم اجرا می‌کند. این ماشین مدلی انتزاعی از کامپیوتر است. درواقع موبایل‌ها و لپ‌تاپ‌های ما همین کار را طبق یک دستور انجام می‌دهد. البته این ماشین ۱۶ بیت دارد و موبایل و تبلت‌های ما میلیاردها بیت.

- سامان برهان، طراح افزارهای تعاملی موزه کامپیوتر

یک تایم‌لاین لیزری روی دیوار این سالن است که اطلاعات مختلفی درباره تاریخ کامپیوتر می‌دهد، از اختراع لامپ تا اولین هارددیسک جهان. بازدیدکننده می‌تواند انتخاب کند که تصویر چه چیزی را ببیند و درباره‌اش بخواند.

در بخش دیگری از موزه کامپیوتر IBMPC به‌نمایش درآمده که از اولین PC‌ها (کامپیوتر شخصی) محسوب می‌شود. رامیار خلیلی، که مسئول گنجینه و تاریخ شفاهی این موزه است می‌گوید: «اولین کامپیوتر در ۱۳۴۱ به ایران می‌آید، آن زمان شرکت IBM مجموعه‌ای از کامپیوترها را وارد کرد. شرکت‌های بزرگ دیگری هم به ایران کامپیوتر آوردند مثل NCR و CDC. ارتباط با دنیا گسترده بود و ایران به یکی از مهم‌ترین بازارهای خاورمیانه برای فروش کامپیوتر تبدیل شد. بعدها خرید کامپیوتر از اوایل دهه ۵۰ خیلی جدی‌تر و بیشتر شد.»

روی ویترین کامپیوتر قدیمی، تصویری سیاه‌وسفید از ۶ زن دیده می‌شود، بریده‌ای از مجله زن روز در سال ۵۴. خلیلی می‌گوید که همه این زنان را می‌شناسد و پیگیر مصاحبه با دو نفر از آن‌ها است. خلیلی از تاریخ حضور زنان در این حوزه صحبت می‌کند.

حضور زنان از ابتدای تاریخ کامپیوتر جهان پررنگ بود اما این کار از زمانی به‌دلیل مناسبات اقتصادی که حول این بازار شکل می‌گیرد، به شغلی مردانه تبدیل می‌شود. در دوره‌ای که این تغییر رخ می‌دهد با کامپیوتر مواجه می‌شویم، در نتیجه فرهنگ سازمانی که می‌آید برپایه کار مردانه است. دلیل دیگر هم این است که پیش از انقلاب کار کردن در اتاق‌های کامپیوتر، سنگین بود؛ ساعت‌ها روی پا بودن توانی جسمی می‌خواست که به‌نظر می‌آمد به‌همین دلیل زنان را کنار گذاشته‌اند. زنان در سطوح بالاتر مثل سیستم آنالیست‌ها حضور داشته‌اند. این شش زن هم سیستم آنالیست بوده‌اند. بخش دیگری که زنان در آن فعال بوده‌اند مربوط به پانچیست‌ها است. در اتاق پانج شرکت نفت همه زن بوده‌اند.

- رامیار خلیلی، مسئول گنجینه و تاریخ شفاهی موزه کامپیوتر

با اینکه حضور کامپیوتر در ایران به بلندای تاریخ جهانی آن نیست، همزمان با مرور سیر جهانی، همه‌جای موزه ردی از ایرانی‌هاست. مثلاً جایی که از چرتکه‌ها و مواجهه ابتدایی بشر با محاسبه صحبت شده، با دانشمندانی آشنا می‌شویم؛ از برادران بنوموسی تا خوارزمی.

هادی حاجی‌بیگلو، طراح محتوای موزه است. او اطلاعات را با دقت انتخاب و خلاصه کرده تا همه داده‌ها در فضایی کوچک جای بگیرد.

علاوه بر گاهشمار فناوری کامپیوتر در ایران در تالار ورودی و نشریات مهم تاریخ کامپیوتر، یکی از بخش‌ها درباره ایران مربوط به تاریخ محاسبات است که پیش‌تاریخ کامپیوتر محسوب می‌شود؛ ابزارهای ساده محاسباتی از شمارش دست تا چرتکه و ماشین حساب مکانیکی و... ما ایرانیان در این زمینه سهم و تأثیر کوچک و بزرگ داشته‌ایم. از جمله مهم‌ترین آن‌ها که مشهور است خوارزمی است که نظریات او مبنای یک سری اصطلاحات مهم در علوم کامپیوتر است. دانش جبر باعث تولد ریاضیات جدید می‌شود و همین مبنای ساخت ماشین حساب مکانیکی و بعدها پیشرفت‌های بیشتر در فناوری محاسباتی است.

- هادی حاجی‌بیگلو، طراح محتوای موزه کامپیوتر ایران

سالنی دیگر محل بازی و تعامل است؛ از آتاری و سگا و نسل‌های قدیمی کنسول‌های بازی تا واقعیت افزوده و هوش مصنوعی. روی دیوار گاهشماری از بازی‌های ویدئویی است از 1950 تا امروز.

در این اتاق تجربه فضای سه‌بعدی شبیه‌سازی شده و مخاطب می‌تواند درباره واقعیت افزوده و واقعیت مجازی جست‌وجو کند.

فریم‌های فلزی بزرگی در موزه قرار گرفته‌ که ابعاد واقعی سی‌پی‌یوی کامپیوتر در طول زمان را نشان می‌دهد و در نهایت به یک تراشه کوچک می‌رسد که اندازه امروزی مرکز پردازش کامپیوتر است.

موزه در جایی دیگر روش کار ماشین‌های خودران را نشان می‌دهد و جلوتر از هوش مصنوعی، مسئله امنیت و تبعات اخلاقی و اجتماعی و محیط زیستی توسعه این فناوری‌ها حرف می‌زند. بخشی دیگر هم مربوط به ارتباطات است و اولین مودم‌های ندارایانه و اولین کارت‌های اینترنت به نمایش درآمده است.

داستان ماشین‌ها و آدم‌ها می‌تواند بازدیدکننده را ساعت‌ها در موزه نگه دارد. با اینکه مخاطب اصلی موزه کامپیوتر ایران نوجوانان هستند، هر بازدیدکننده‌ای چه کودک و چه بزرگسال، با کار کردن با افزارها به هیجان می‌آید، می‌خواند و کنجکاو می‌شود و می‌پرسد و با هر سطحی از دانش چیزی تازه درمی‌یابد.