فعال‌سازی اینترنت ماهواره‌ای؛ فرمان در دست دولت‌ها است
فعالیت اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در ایران که پیش از این هم مشروط به رعایت قوانین سرزمینی (Landing Right) شده بود، حالا با پیگیری وزارت ارتباطات از اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) شرکت اسپیس ایکس، که ارائه‌دهنده استارلینک است، ملزم به همکاری با جمهوری اسلامی ایران شده است.
موضوع اینترنت ماهواره‌ای که گفته می‌شود دسترسی به اینترنت را در سطح گسترده‌تری محقق می‌کند و امکان محدودسازی آن کمتر است، در سال‌های اخیر مطرح شده است. سوابق و پیشینه فیلترینگ و اعمال محدودیت بر اینترنت در ایران که در دو دهه گذشته وجود داشته و در سال گذشته به اوج خود رسید، باعث شده اینترنت ماهواره‌ای به‌عنوان فناوری رهایی‌بخشی تصور شود که محدودیت و فیلتری را نمی‌پذیرد.
- استارلینک ؛ هرآنچه درباره اینترنت ماهواره ای اسپیس ایکس باید بدانید22 مهر 02مطالعه '24
مرکز پژوهش‌های مجلس دو هفته قبل در گزارشی درباره اینترنت ماهواره‌ای استارلینک به چالش‌ها و دشوار شدن امکان محدودسازی و فیلترینگ اینترنت ماهواره‌ای اشاره کرده و نوشته بود «درصورتی‌که یک رایانه متصل به ترمینال استارلینک به یک سرور VPN تبدیل شود، به‌دلیل امکان ارتباط در بستر شبکه ملی حتی در حالت قطع اینترنت بین‌المللی، کاربران مختلف در سراسر کشور می‌توانند با برقراری اتصال VPN با سرور مذکور، از طریق درگاه ماهواره به شبکه اینترنت متصل شوند.»
در این گزارش آمده بود که در اینترنت زمینی با امکان تحلیل ترافیک، نظارت، کنترل و مسدودسازی ارائه‌دهنده VPN قابلیت شناسایی سرورهای VPN و اعمال محدودیت برای اینترنت وجود دارد؛ اما فراگیرتر شدن اینترنت ماهواره‌ای امکان کنترل و نظارت را کمتر می‌کند.
نگرانی از عدم امکان کنترل استارلینک
به همین دلیل، مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش اعلام کرد: «سیاستگذاران باید محیطی را ایجاد کنند که نوآوری را تسهیل کند و در عین حال حفظ حاکمیت ملی، حمایت از حقوق فردی و ارتقای پیشرفت عادلانه را تضمین کند.»
دیروز، ششم آبان ۱۴۰۲، وزارت ارتباطات اعلام کرد که بر اساس حکم هیئت مقررات رادیویی (RRB)، که بخشی از اتحادیه بین‌المللی مخابرات است، خدمات اینترنت ماهواره‌ای ارائه‌شده توسط شرکت اسپیس ایکس خلاف مقررات بین‌المللی شناخته شده است.
بر اساس این رأی، شرکت اسپیس ایکس و کشوری که به آن تعلق دارد، باید «به قید فوریت اقدامات خود را منطبق بر قواعد سرزمینی ایران کند و برای اخذ مجوز فعالیت خود در ایران از طریق رگولاتوری این کشور اقدام کند.»
شرط دریافت مجوز فعالیت، یک قانون بین‌المللی است
محمدجعفر نعناکار، کارشناس حقوقی حوزه فناوری اطلاعات، در گفت‌وگو با زومیت این نکته را به لحاظ حقوقی بدیهی می‌داند که: «هر شرکتی بخواهد در یک کشور فعالیت کند باید تحت لوای مجوزهایی باشد که توسط دولت آن کشور صادر می‌شود. شرکتی که در خواست ارسال ماهواره به فضا را دارد یا می‌خواهد فعالیت‌هایی را بیرون از جو، مخصوصاً در حوزه سیگنال‌رسانی، انجام دهد باید مجوزهایی را هم از سمت دولت خودش هم از سمت مراجع بین‌المللی کسب کند و مراجع و سطوح فعالیتش مشخص شود.»
ITU یک سازمان بین‌المللی است، به این معنی که فقط کشورها می‌توانند در آن عضو شوند و مرکزی برای هماهنگی و توسعه ارتباطات میان کشورها، تنظیم فرکانس‌ها و مسائلی از این دست است. به گفته این کارشناس حقوقی، این موضوع که چطور باید با یک شرکت بخش خصوصیِ چندملیتی یا فراملیتی در یکی از کشورهای جهان بخواهد فعالیت‌های ارتباطی و اطلاعاتی خود مثل سیگنال‌رسانی را گسترش دهد برخورد کرد، مسئله عمیق و پیچیده‌ای است که جای بحث و بررسی دارد.
رأی اتحادیه بین‌المللی مخابرات در هاله‌ای از ابهام است
البته این حقوقدان می‌گوید اسنادی که از این مصوبه هیئت مقررات رادیویی ITU روی سایت این سازمان منتشر شده کامل نبوده و ماهیت این مصوبه در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. نعناکار توضیح داد:
در سایت ITU اصل سند هنوز در دسترس نیست و نمی‌دانیم توافقات چطور صورت گرفته. در اسنادی که منتشر نشده هم موضوع هم‌چنان در هاله‌ای از ابهام است و نمی‌دانیم آیا این توافق صرفاً لابی بین کشورها است یا قطع‌نامه یا یک سیاست خاص بین‌المللی.- محمدجعفر نعناکار، کارشناس حقوقی حوزه فناوری اطلاعات
به گفته این کارشناس حقوقی، تا زمان مشخص نبودن تمام جوانب این مصوبه نمی‌توان در مورد ضمانت اجرایی آن اظهار نظر کرد: «برای این که بدانیم مصوبه ITU در خصوص فعالیت استارلینک در ایران ضمانت اجرایی دارد یا نه باید این مصوبه منتشر شود تا ببینیم چه نوع مصوبه‌ای بوده؛ صرفاً توصیه بوده یا قطع‌نامه بوده است؟ بنابراین نمی‌توان صرفاً با یک خبر این موضوع را موشکافی کرد.»
نعناکار این توضیح را هم اضافه می‌کند که اتحادیه بین‌المللی مخابرات نمی‌تواند برای بخش خصوصی قاعده‌گذاری کند ولی می‌تواند برای کشورها قواعدی را در نظر بگیرد تا کشورها با بخش خصوصی خودشان مطابق همان قواعد رفتارهایی را داشته باشند. بنابراین، ITU یک نهاد بین‌المللی متشکل از کشورها است و می‌تواند با رأی‌گیری و تصویب بعضی استانداردها کشورها را به رعایت برخی رویه‌ها ملزم کند. کشورها هم باید مطابق همین استانداردها برای شرکت‌های بخش خصوصی اعمال قانون کنند.
قوانین بین‌المللی در مورد اینترنت ماهواره‌ای چه می‌گوید؟
تا امروز ۴۵ کشور جهان به استارلینک مجوز ارائه سرویس داده‌ند؛ بنابراین موضوع دریافت مجوز از کشورها برای فعال‌سازی اینترنت ماهواره‌ای یک شرط ضروری است. محمدجعفر نعناکار هم در توضیح قانونی و حقوقی این موضوع تصریح کرد:
مطابق قوانین کلی فضای ماورای جو و فضای زیر اقیانوس‌ها میراث مشترک بشری است؛ یعنی متعلق به همه است و برای شخص خاصی نیست. از سمت دیگر وقتی شما می‌خواهید از بالای جو سیگنال‌رسانی یا تصویربرداری کنید حتماً باید قواعد سرزمینی کشورها را مد نظر قرار دهید؛ تجاوز از این قاعده می‌تواند منجر به پیگیری‌های بین‌المللی، پرداخت غرامت، پرداخت خسارت و... شود.- محمدجعفر نعناکار، کارشناس حقوقی حوزه فناوری اطلاعات
بنابراین، آنچه مسلم به نظر می‌رسد این است که فعالیت استارلینک در ایران فقط در صورتی مجاز است که دولت مجوز آن را صادر کند؛ همان‌طور که استارلینک با مخالفت دولت روسیه در این کشور فعال نشده و چین هم کشور دیگری است که هرچند به صراحت با فعالیت استارلینک موافقت نکرده اما هنوز به استارلینک اجازه فعالیت نمی‌دهد. این دو کشور از جمله کشورهایی هستند که به‌جای استفاده از استارلینک ترجیح می‌دهد اینترنت ماهواره‌ای خودشان را راه‌اندازی کنند.
با توجه به لزوم ارائه مجوز از سوی دولت برای فعال شدن اینترنت ماهواره‌ای در یک کشور امکان محدودسازی این نوع اینترنت هم به دولت‌ها داده می‌شود. نعناکار در این خصوص به زومیت گفت:
به علت اینکه مجوزی که برای شرکت فرا جوی صادر می‌شود یک مجوز دولتی است و آن دولت هم باید استانداردهای بین‌المللی را رعایت کند به نحوی می‌توان محدودسازی‌ها از سمت دولت‌های مقصد در خصوص سیگنال‌رسانی، اینترنت بدون فیلتر، اینترنت بدون محدودیت و باز را پیش‌بینی کرد.- محمدجعفر نعناکار، کارشناس حقوقی حوزه فناوری اطلاعات
به این ترتیب، فارغ از ماهیت رأی صادرشده از سوی هیئت مقررات رادیویی اتحادیه بین‌المللی مقررات و ضمانت اجرایی آن و همچنین، فارغ از امکان فنی برای ردیابی فعالیت اینترنت ماهواره‌ای در یک کشور، در قوانین بین‌المللی فعالیت این فناوری بدون دریافت مجوز از سوی دولت‌ها ممنوع بوده و برای شرکت ارائه‌دهنده اینترنت و ارائه‌کنندگان تجهیزات آن پیگیرد حقوقی خواهد داشت.
نظرات