تجارت الکترونیکی؛ دست‌وپا زدن مدام یک صنعت برای بقا

امروز، بیست‌وچهارم مهرماه، روز ملی تجارت الکترونیکی است؛ روز گرامی‌داشت عرصه‌ای که گفته می‌شود رفته‌رفته توسعه‌ پیدا می‌کند و چهره اقتصاد دنیا را دگرگون خواهد کرد. تلاش‌ کشورهای مختلف دنیا برای گسترش خدمات در حوزه تجارت الکترونیک تصدیق می‌کند که این صنعت آینده روشنی پیش‌رو دارد.

در حال حاضر چین بزرگ‌ترین بازار تجارت الکترونیک دنیا را در دست دارد و حجم فروش آنلاین سالانه این کشور به ۲٫۷ تریلیون دلار می‌رسد. آمریکا و انگلستان دومین و سومین کشورهایی هستند که بیشترین میزان تجارت الکترونیک را در اختیار دارند و جالب است بدانید که چهارمین و پنجمین کشورها در فهرست بزرگ‌ترین بازارهای تجارت الکترونیک دنیا ژاپن و کره جنوبی هستند. یعنی در میان پنج کشور ابتدای این فهرست سه کشور از آسیا حضور دارند.

شهریورماه امسال که مرکز توسعه تجارت الکترونیکی گزارش سالانه این صنعت در سال ۱۴۰۱ را منتشر کرد، اعداد و ارقام خبر از تغییرات مهمی می‌داد که در سال گذشته متأثر از شرایط نامطلوب اینترنت در کشور رخ داده بود.

یکی از مهم‌ترین تغییرات کاهش تعداد تراکنش‌های خرید اینترنتی بود که در سال ۱۴۰۱ انجام شده بود. نرخ این کاهش ۱۷ درصد اعلام شده بود و بر اساس آمارهای گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی افت بیش از ۲۵ درصدی در میزان تراکنش‌های خرید آنلاین در بازه زمانی شهریور تا آبان ۱۴۰۱ اتفاق افتاده بود.

همزمانیِ این کاهش با روزهایی که اینترنت کشور دچار اختلال و محدودیت شده بود، پلتفرم‌های بزرگی مثل اینستاگرام فیلتر شده بودند و شبکه اینترنت کشور هم مانند جامعه حال و روز عادی نداشت، نشان می‌دهد که هرچند تورم، افزایش هزینه‌های زندگی و بالا رفتن نرخ ارز در کاهش تراکنش‌های خرید تأثیر دارد اما مشکلات اینترنت عامل مؤثرتری در کاهش میزان خرید آنلاین بوده است، چراکه سایر فاکتورهای مذکور در ماه‌های دیگر سال ۱۴۰۱ هم وجود داشتند اما تأثیرشان در کاهش تراکنش‌های خرید اینترنتی به این اندازه نبوده و حتی در زمستان ۱۴۰۱ تعداد این تراکنش‌ها رشد داشته است.

گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی همچنین از افزایش ۴۸ درصدی ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیکی در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال قبل از آن حکایت دارد. بر‌اساس داده‌های این گزارش، ارزش اسمی این معاملات در سال گذشته ۱۸۳۳ هزار میلیارد تومان (همت) بوده است؛ البته عدد و رقمی از ارزش حقیقی این معاملات در گزارش ذکر نشده و این عدد صرفاً ارزش اسمی معاملات است.

نکته مهم در خصوص این افزایش ارزش اسمی معاملات این است که در سال ۱۴۰۱ نرخ تورم رشد ۴۵.۸ درصدی داشته و قیمت کالاها و خدمات متناسب با این نرخ تورم بالا رفته است. اگر ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیک نسبت به سال ۱۴۰۰ افزایش ۴۸ درصدی داشته احتمالاً بخش قابل توجهی از این رشد تحت‌تأثیر بالا رفتن قیمت‌ها بوده؛ نه حجم معاملات در حوزه تجارت الکترونیکی.

پیشگامی ایران در منطقه در عرصه خرده‌‌فروشی آنلاین فعالان حوزه تجارت الکترونیک را به آینده این حوزه بسیار امیدوار کرده بود. یک دهه‌ قبل که ایران وارد این عرصه شد کمتر کشوری در میان کشورهای منطقه پا به صنعت خرده‌فروشی آنلاین گذاشته بود؛ اما این حوزه هم به‌دلیل وجود محدودیت‌ها و چالش‌های مختلف نتوانست همان‌طور که پیشگام بود، پیشتاز باقی بماند.

آمارهایی که از وضعیت خرده‌فروشی آنلاین در جهان منتشر شده و دیجی‌کالا هم در گزارش سالانه‌اش به بخشی از آن‌ها اشاره کرده است، نشان می‌دهد این حوزه نتوانست رشدی را که پیش‌بینی می‌شد، تجربه کند.

حتی اگر نخواهیم سهم بالای خرده‌فروشی آنلاین در کشورهایی مانند انگلستان، آمریکا و کانادا را با سهم کشور خودمان مقایسه کنیم و رشد قابل توجه کشورهایی مانند چین، ژاپن و کره جنوبی را هم با درصدهای خودمان قیاس نکنیم و هند را هم به‌دلیل جمعیت بیشتری که نسبت به ما دارد از این مقایسه کنار بگذاریم، سهم بیشتر کشورهایی مانند ترکیه و اندونزی در قیاس با ایران مسئله قابل توجهی است.

نرخ خرده‌فروشی آنلاین، به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های تجارت الکترونیکی، تنها ۴ درصد است؛ درحالی‌که سهم خرده‌فروشی آنلاین در هر یک از این دو کشور آسیایی نسبت به کل بازار خرده‌فروشی‌شان در حال حاضر ۲۰ درصد است.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد سهم این دو کشور تا پنج سال دیگر بیش از این هم خواهد شد. برای بازار خرده‌فروشی آنلاین ترکیه رشد ۴ درصدی تا سال ۲۰۲۸ پیش‌بینی شده و انتظار می‌رود خرده‌فروشی آنلاین اندونزی هم تا پنج سال دیگر رشد ۱۰ درصدی پیدا کند.

در ایران اما به گواه اعداد و ارقام منتشرشده و همچنین وضعیتی که در صنعت تجارت الکترونیکی به‌طور خاص در حوزه خرده‌فروشی آنلاین دارد، هم حجم فعلی خرده‌فروشی آنلاین بسیار اندکی دارد و هم با تداوم وضع موجود امیدی به جهش در رشد آن وجود ندارد. در گزارش دیجی‌کالا دلایل مختلف و مهمی برای وجود این وضعیت مطرح شده است:

این حجم سرمایه‌گذاری اندک و موانع پیش روی آن، عدم حمایت مناسب از اقتصاد دیجیتال در لایه‌های قانون‌گذاری و تنظیم‌گری، اعمال محدودیت‌هایی که زیرساختی‌ترین نیاز کسب‌وکارهای آنلاین را هدف قرار می‌دهد، تحریم‌های بین‌المللی که مانع توسعه کسب وکارهای دیجیتال به بازار منطقه می‌شود، عدم حضور برندهای بزرگ بین‌المللی در کشور و بازار غیرشفافی که به‌دلیل محدودیت واردات برخی گروه‌های کالایی در کشور ایجاد شده، در کنار تورم و کاهش قدرت خرید مردم، از مهم‌ترین دلایل این عقب‌ماندگی است.

- ، گزارش سال ۱۴۰۱ دیجی‌کالا

مشکلاتی مانند عدم حمایت مناسب از اقتصاد دیجیتال در بحث قانون‌گذاری و تنظیم‌گری در کنار محدودیت‌های زیرساختی و مشکلات مربوط به اینترنت از جمله مسائلی است که نه فقط پلتفرم‌های بزرگ خرده‌فروشی آنلاین مانند دیجی‌کالا را تحت‌تأثیر قرار داده بلکه بر کسب‌وکارهای خرد و خانگی، که عمدتاً بر بستر اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی بنا می‌شوند، تأثیر منفی گذاشته است.

فیلتر شدن اینستاگرام، که بزرگ‌ترین بازار آنلاین کسب‌وکارهای خرد و خانگی در ایران است و بستر اصلی تجارت اجتماعی در کشور را تشکیل می‌دهد یکی از جدی‌ترین مواردی بود که در سال گذشته مانع توسعه تجارت الکترونیکی شد.

هرچند به‌دلیل همان ضعف در تنظیم‌گری مشخص نیست در این فضا چه تعداد کسب‌وکار وجود دارد و دقیقاً چه تعدادی از کسب‌وکارها در جریان محدودیت‌های اخیر از بین رفتند یا آسیب دیدند؛ اما برخی آمارها، مانند آنچه در گزارش سال ۱۴۰۱ پادرو آمده، نشان می‌دهد فیلترینگ اینستاگرام بسیاری از کسب‌وکارهای خرد و خانگی را به نابودی کشانده یا به آن‌ها ضربه زده است.

با فیلترینگ، فروشندگان اینستاگرامی‌ای که با دردسرهای فراوان و سرمایه شخصی کسب‌وکارشان را راه انداخته بودند تا ۱۰۰ درصد فروششان را از دست دادند. طبق آمار پادرو، قبل از فیلترینگ تعداد کسب‌وکارهای اینستاگرامی ۶۳۰ هزار مورد بود که در آذرماه به ۲۲۰ هزار فروشگاه رسید و در حال حاضر هم نزدیک به ۳۳۰ هزار فروشگاه فعال اینستاگرامی داریم. این تعداد فروشگاه‌ در حال حاضر، نزدیک به ۵۰ هزار میلیارد تومان فروش سالانه را ایجاد می‌کنند.

کنار هم چیدن قطعات مختلف پازل تجارت الکترونیکی از بخش خرده‌فروشی آنلاین گرفته تا تجارت اجتماعی و... به‌خوبی نشان می‌دهد در همین روزهایی که بسیاری از کشورهای دنیا در مسیر رشد صنعت تجارت الکترونیک قرار دارند، چطور در ایران به‌دلایل مختلف عرصه برای فعالیت تنگ‌تر می‌شود.

از سوی دیگر، درحالی‌که انتظار می‌رود به قصد توسعه اقتصاد دیجیتال حداکثر حمایت‌ها از تجارت الکترونیک انجام شود، هرازگاهی یک ضربه تازه به پیکر جوان این حوزه وارد می‌شود و آن را چند سال به عقب می‌راند و اوضاع را تا حدی بحرانی می‌کند که درست نمی‌دانیم وقتی از «گرامیداشت روز ملی تجارت الکترونیکی» حرف می‌زنیم دقیقاً از چه حرف می‌زنیم!