شهاب‌سنگ، شهاب و شهاب‌واره؛ ویژگی‌ها و تفاوت‌های هرکدام چیست؟

شاید منصفانه باشد که بگوییم سنگ‌های فضایی، هم شگفتی و هم ترس را به ما زمینی‌ها القا می‌کنند. زمانی که زمین مسیرش را از میان توده‌ای از این سنگ‌ها در فضا می‌پیماید، چشم‌انداز زیبای بارش‌های شهابی در آسمان خلق می‌شوند. بااین‌حال همان‌طورکه به‌تازگی برای تلسکوپ فضایی جیمز وب اتفاق افتاد، اگر یکی از این اجرام با اندازه‌ای بزرگ‌تر از حد معمول در مسیر حرکت فضاپیماها و ماهواره‌های ما قرار بگیرند، می‌توانند اتفاقی ناخوشایند را رقم بزنند.

در همین منظومه‌ی شمسی خودمان، میلیاردها و احتمالاً تریلیون‌ها جرم سرگردان به دور خورشید وجود دارند. این اجرام فضایی کوچک‌تر از آن هستند که سیاره نامیده شوند؛ ازاین‌رو با اسامی دنباله‌دار، سیارک، شهاب‌واره و در‌صورت رسیدن به زمین، شهاب و شهاب‌سنگ شناخته می‌شوند. با وجود نام‌های مختلف، ممکن است فراموش کنیم کدام اسم به کدام جرم تعلق دارد. در این مقاله، می‌خواهیم با شهاب‌واره، شهاب و شهاب‌سنگ آشنا شویم و ویژگی‌ها و تفاوت‌های هرکدام را بشناسیم.

شهاب‌واره‌ها (Meteoroid) اجرامی فضایی با اندازه‌ی یک متر و کمتر هستند که در منظومه‌ی شمسی به دور خورشید می‌چرخند. آن‌ها گاهی اوقات حتی از دانه‌ی شن نیز کوچک‌تر هستند و با نام ریزشهاب‌واره یا گردوغبار میان‌سیاره‌ای شناخته می‌شوند. هر جرمی بزرگ‌تر از یک متر در دسته‌بندی سیارک‌ها قرار می‌گیرد.

شهاب‌واره‌ها دراصل قطعات شکسته‌شده‌ی سیارک‌ها یا دنباله‌دارها هستند که دراثر برخورد این اجرام در فضا با یکدیگر به‌وجود می‌آیند. برخی از شهاب‌واره‌ها از بقایای پرتاب‌شده‌ی ناشی از برخورد سیاره‌ها یا قمرها نیز سرچشمه می‌گیرند؛ بااین‌حال، منشأ اغلب آن‌ها کمربند سیارکی بین مریخ و مشتری است.

کمربند سیارکی بین مریخ و مشتری.

اگر شهاب‌واره، ریزشهاب‌واره، دنباله‌دار یا سیارکی سرگردان به‌طور اتفاقی بر سر راه زمین قرار گیرد و وارد جوّ سیاره‌ی ما شود، به شهاب (Meteor) تبدیل می‌شود. ازآن‌‌‌جاکه این اجسام هنگام سقوط روی زمین، سرعت بسیار زیادی دارند، اصطکاک با مولکول‌های هوا در جوّ فوقانی سیاره به‌شدت داغ می‌شوند و درخششی ایجاد می‌کنند که اغلب با چشم غیرمسلح مشاهده‌پذیر است.

تابش آتشینی که شهاب‌ها هنگام سوختن در جوّ زمین دارند، می‌تواند درخشان‌تر از سیاره زهره به‌نظر آید؛ به‌همین‌دلیل، آن‌ها با عنوان «ستاره ثاقب» نیز شناخته می‌شوند. براساس برآوردها، روزانه ۲۵ میلیون شهاب‌واره، ریزشهاب‌واره و دیگر بقایای کوچک فضایی به جوّ زمین وارد می‌شوند. به‌عبارت‌‌دیگر، هرروز تقریباً ۱۵ هزار تُن مواد روی سیاره‌ی ما سقوط می‌کند.

وقتی زمین از میان انبوه بقایای باقی‌مانده از یک دنباله‌دار عبور می‌کند، صحنه‌ی خیره‌کننده بارش شهابی به‌وجود می‌آید و می‌توان هزاران ستاره ثاقب را در آسمان شب مشاهده کرد. بارش شهابی برساوشی یکی از دیدنی‌ترین بارش‌ها است که هرساله بین ۲۷ تیر تا ۳ شهریور رخ می‌دهد. در‌صورتی‌که آسمان صاف باشد، در اوج این بارش در هر ساعت ۵۰ تا ۷۵ شهاب دیده می‌شود.

شهاب‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند:

• شهاب زمین‌خراش که مسیرهای بسیار کم‌عمق با مسافت‌های طولانی را در جوّ فوقانی زمین می‌پیماید. آن‌ها در برخی مواقع ممکن است از جوّ خارج شوند و به فضا بازگردند.
• آذرگوی شهابی درخشان‌تر از حد معمول است که از ارتفاع صدکیلومتری از سطح دریا نیز مشاهده‌ می‌شود. اتحادیه بین‌المللی نجوم آذرگوی را شهابی درخشان‌تر از هر سیاره تعریف می‌کند.
• بولاید شهابی که از آذرگوی بزرگ‌تر است و اغلب در جوّ منفجر می‌شود. ازآن‌‌‌جا که بولایدها غرش صوتی ایجاد می‌کنند، انفجار آ‌ن‌‌‌ها ممکن است روی زمین شنیده و احساس شود.

تالار شهاب‌سنگ‌ها در موزه‌ی تاریخ طبیعی آمریکا.

اکثر اجرامی که به‌سمت زمین سقوط می‌کنند، هنگام ورود به جوّ متلاشی می‌شوند؛ اما اگر یک شهاب از سقوط در جوّ زمین جان سالم به‌در ببرد و به سطح سیاره برخورد کند، شهاب‌سنگ (Meteorite) نامیده می‌شود. به‌‌عبارت‌‌‌دیگر، شهاب‌سنگ بخشی از بقایای اجرامی نظیر دنباله‌دار، سیارک یا شهاب‌واره است که به‌طور ناقص می‌سوزد و به زمین می‌رسد. براساس برآوردی سالانه، احتمالاً ۵۰۰ شهاب‌سنگ به سطح زمین می‌رسد؛ اما از این بین کمتر از ۱۰ مورد پیدا می‌شود.

تمام شهاب‌سنگ‌ها از درون منظومه‌ی شمسی ما می‌آیند و اغلب آن‌ها قطعات سیارک‌هایی هستند که مدت‌ها پیش در کمربند سیارکی بین مریخ و مشتری از هم پاشیدند. برخی از این قطعات پیش از برخورد با زمین، برای مدت طولانی اغلب میلیون‌ها سال درحال چرخش به دور خورشید بودند. برخی از انواع نادر شهاب‌سنگ‌ها نیز از سایر اجرام مانند ماه، مریخ و احتمالاً عطارد روی زمین افتاده‌اند؛ اما راحت‌ترین نقاط برای شناسایی آن‌ها، پهنه‌های بایر و وسیع مانند بیابان‌ها و مناطق یخی نظیر جنوبگان است.

وزن شهاب‌سنگ‌ها ممکن است از چند گرم تا صد کیلوگرم باشد. هرچند در بعضی موارد وزن آن‌ها به چندین تن نیز رسیده است، اغلبشان آن‌‌‌قدر بزرگ نیستند که دهانه‌های برخوردی درخورتوجه به‌وجود آورند. درعوض، شهاب‌سنگ‌ها معمولاً در سرعت حد خود به سطح زمین می‌رسند و گودالی کوچک حفر می‌کنند. بزرگ‌ترین شهاب‌سنگ شناخته‌شده، شهاب‌سنگ هوبا با وزن تقریبی ۶۰ تن است که تصور می‌شود ۸۰ هزار سال پیش در منطقه اوتجوزوندجوپا در نامیبیا سقوط کرد.

شهاب‌سنگ‌ها به‌طور سنتی به سه دسته‌ی کلی تقسیم می‌شوند:

• شهاب‌سنگ‌های سنگی که عمدتاً از کانی‌های سیلیکات تشکیل شده‌اند.
• شهاب‌سنگ‌های آهنی که با نام سیدریت‌ها نیز شناخته می‌شوند و عمدتاً آلیاژ آهن‌نیکل ماده‌ی اصلی تشکیل‌دهنده‌ی آن‌ها است. اغلب شهاب‌سنگ‌های آهنی از هسته‌ی خُرده‌سیاره‌ها منشأ می‌گیرند.
• شهاب‌سنگ‌های سنگی‌آهنی که حاوی مقدار زیادی مواد فلزی و سنگی هستند.

طبقه‌بندی‌های امروزی شهاب‌سنگ‌ها را براساس ساختار، ترکیب شمیایی و ایزوتوپی و کانی‌شناسی به گروه‌های مختلف تقسیم می‌کنند.