برای خودتان گردونه آسمان بسازید و با صورت‌های فلکی آشنا شوید
حرکت ستارگان از دیرباز ذهن بشر را به تفکر واداشته است؛ از بابلیان باستان که در تلاش برای پیش‌بینی رویداد‌های آسمانی بودند یا فلاسفه‌ی یونان که با کشف ساختار‌های جهان دست‌وپنجه نرم می‌کردند تا رصدگران تازه‌کاری که امروزه در تلاش برای یافتن مکان کهکشان آندرومدا در آسمان هستند.
گردش کره‌ی آسمان ممکن است در ابتدا برای هرکسی گیج‌کننده باشد؛ ولی دیر یا زود تصویر آن در ذهنتان نقش می‌بندد و کل این دستگاه برایتان بدیهی خواهد شد. بااین‌حال، توضیح حرکت آسمان برای فرد تازه‌کار ممکن است دشوار باشد: اینکه چرا ستارگان مسیر‌های منحنی متفاوتی را با سرعت‌های متفاوت در آسمان می‌پیمایند؟ چرا بعضی از ستاره‌ها از غرب به شرق حرکت می‌کنند؛ درحالی‌که باقی ستاره‌ها از شرق به غرب در حرکت هستند؟ چرا بعضی از صورت‌های فلکی در طول شب در آسمان وارونه می‌شوند؛ درحالی‌که بعضی دیگر فقط از یک پهلو به پهلوی دیگر منحرف می‌شوند؟
برای ساده‌سازی فهم گردش آسمان، ستاره‌شناسان قرن‌ها برای ساخت مدل‌های کوچکی از آن تلاش کرده‌اند. مدل کارآمد نه‌تنها چگونگی گردش آسمان را نمایش می‌دهد؛ بلکه می‌تواند جایگاه اجرام آسمانی در زمان دلخواه را پیش‌بینی کند. ساده‌ترین مدل از آسمان، «گردونه‌ی آسمان» است.
گردونه آسمان چیست؟
گردونه‌ی آسمان نقشه‌ای دایره‌ای‌شکل است که می‌تواند صورت‌های فلکی و ستاره‌های قابل‌مشاهده در ساعت و روز مدنظر از سال را نمایش دهد. گردونه‌ی آسمان را می‌توان اسطرلابی ساده‌شده دانست که به‌جای حک‌شدن روی صفحات فلزی، روی کاغذ چاپ می‌شود.
این ابزار از دو صفحه تشکیل شده که با یک سنجاق یا گیره به‌هم متصل می‌شوند و روی‌هم حرکت می‌کنند. صفحه‌ی زیرین نقشه‌ی تمام آسمان قابل‌مشاهده از مکان رصدگر را دربر دارد و در لبه‌ی آن ماه‌ها و روز‌ها از ابتدا تا انتهای سال درج شده‌اند. صفحه‌ی بالایی حفره‌ای بیضی‌شکل دارد که بخش‌هایی از نقشه‌ی زیرین را می‌پوشاند و فقط آسمان قابل‌مشاهده در لحظه‌ی مدنظر را نمایش می‌دهد. در لبه‌ی صفحه‌ی بالایی، ساعات روز درج شده‌اند. با گرداندن این دو صفحه و انطباق ساعت و روز مدنظر، می‌توانید آسمان در آن لحظه را ببینید. این ابزار برای رصدگران تازه‌کار بسیار مفید خواهد بود و آن‌ها می‌توانند صورت‌های فلکی و مکان نسبی آن‌ها در آسمان را یاد بگیرند.
کاستی‌های گردونه‌های آسمان
گردونه‌های آسمان دو کاستی دارند:
- به‌دلیل تصویر‌کردن سطح کره‌ی آسمان روی صفحه‌ای مسطح، شکل صورت‌های فلکی یا فاصله‌ی آن‌ها در گردونه‌ی آسمان دچار اعوجاج می‌شود و هنگام استفاده باید این نکته را به‌خاطر سپرد. صورت‌های فلکی دور‌تر از مرکز گردونه بیشترین تغییر شکل را دارند.
- با‌‌‌‌‌توجه‌‌‌‌‌‌به اینکه آسمان قابل‌مشاهده در عرض‌های جغرافیایی مختلف زمین متفاوت هستند، هر گردونه‌ی آسمان فقط برای عرض‌های جغرافیایی مشخصی کاربردی است و باید گردونه‌ی مناسبی برای مکان رصد خود را تهیه کنید. هرچه بازه‌ی عرض‌های جغرافیایی گردونه محدود‌تر باشد، گردونه شبیه‌سازی دقیق‌تری از آسمان مکان رصد ارائه می‌دهد.
چرا با وجود اپلیکیشن‌ها، استفاده از گردونه آسمان همچنان مفید است؟
امروزه، به‌کمک اپلیکیشن‌های گوشی‌های هوشمند و حسگر‌های به‌کاررفته در آن‌ها می‌توان در آسمان به‌دنبال اهداف رصدی دلخواه گشت یا صورت‌های فلکی را یاد گرفت؛ ولی استفاده از این ابزار‌ها سه کاستی مهم دارد:
- این گجت‌ها با انرژی الکتریکی فعال هستند و درصورت اتمام شارژ باتریِ دستگاه، ممکن است در زمان رصد منبعی برای شارژ مجدد دردسترس نباشد.
- نمایشگر این ابزار‌ها از خود نور منتشر می‌کنند که به هماهنگی چشم‌های شما با تاریکی لطمه می‌زند و توانایی شما در دیدن اهداف کم‌نور را کاهش می‌دهد.
- ابعاد نمایشگر گوشی‌های هوشمند کوچک است و یافتن جزئیات در آن‌ها می‌تواند دشوار باشد.
علاوه‌بر‌این، گردونه‌ی آسمان سازوکار گردش آسمان را بهتر از هر ابزاری نشان می‌دهد. با استفاده از گردونه، یاد می‌گیرید ستارگانی که امشب و در این ساعت در آسمان می‌بینید، در ماه‌های آینده، چند ساعت زودتر در همین جایگاه در آسمان دیده می‌شوند یا برای دیدن صورت‌های فلکی تابستانی نیازی نیست تا تابستان منتظر بمانید؛ زیرا در میانه‌ی زمستان هم می‌توانید آن‌ها را ببینید، فقط باید چند ساعت دیرتر برای رصد اقدام کنید.
گردونه آسمان خودتان را بسازید
گردونه‌های آسمان را می‌توانید در شکل‌های مختلف بخرید؛ ولی ساخت آن‌ها می‌تواند کم‌هزینه‌تر و لذت‌بخش‌تر باشد. در‌ادامه، مراحل ساخت گردونه‌ی آسمان را به‌همراه فایل‌های موردنیاز آموزش می‌دهیم.
گردونه‌ی استفاده‌شده در این آموزش را دومینیک فورد، توسعه‌دهنده‌ی نرم‌افزار و ستاره‌شناس انگلیسی، طراحی و زومیت در شرایط مدنظر او، گردونه را ترجمه و باز‌طراحی کرده است.
لوازم موردنیاز
- دو برگه کاغذ (ترجیحاً مقوای مناسب چاپ) در اندازه‌ی A3 یا A4
- قیچی
- دکمه‌ی فشاری (قابلمه‌ای)
- سوزن یا سنجاق
- اختیاری: یک برگه کاغذ ترَنسپَرِنت (صفحه‌ی پلاستیکی شفاف چاپ‌شدنی)
- اختیاری: چسب
دستور ساخت
گام اول: فایل گردونه‌ی آسمان مناسب عرض جغرافیایی خود را از جدول بالا دانلود کنید.
گام دوم: نقشه‌ی دایره‌ای ستارگان و بدنه‌ی گردونه را روی دو کاغذ مجزا (درصورت امکان مقوای مناسب) چاپ کنید. برای کارکرد درست گردونه، نسبت ابعاد نقشه دایره‌ای و بدنه باید دقیقاً مطابق فایل ارائه شده باشد. در‌صورتی‌که می‌خواهید ابعاد گردونه‌ی خود را افزایش دهید، باید بزرگ‌نمایی هر دو طرح به یک اندازه باشد.
برای چاپ باکیفیت جزئیات و رنگ‌ها، در زمان چاپ از تنظیمات مخصوص چاپ عکس استفاده کنید. اگر برگه‌ی شفافِ مناسب چاپ (کاغذ ترنسپرنت) دردسترس دارید، خطوط راهنمای سمت و ارتفاع را می‌توانید روی آن چاپ کنید. بعضی از برگه‌های شفاف موجود در بازار، در یک طرف خود چسب دارند که برای استفاده در این گردونه مناسب نیستند. البته گردونه‌ی آسمان شما بدون این خطوط هم به‌خوبی کار می‌کند و اگر به برگه‌ی شفاف دسترسی ندارید، جای نگرانی نیست.
گام سوم: نقشه‌ی دایره‌ای و بدنه‌ی گردونه را با دقت بِبُرید. قسمت سایه‌خورده‌ی بیضی‌شکل در بدنه‌ی گردونه را نیز با قیچی بِبُرید و خارج کنید. اگر خطوط سمت-ارتفاع را چاپ کرده‌اید، دور آن را نیز بِبُرید.
گام چهارم: بدنه‌ی گردونه را از محل خطی که در میان آن است، تا کنید. برای اینکه خط تای تمیزی داشته باشید (به‌ویژه اگر از مقوا استفاده می‌کنید)، پیش از تا‌کردن، با نوک ابزاری تیز روی این خط رد کم‌رنگی بیندازید.
گام پنجم: وسط نقشه‌ی دایره‌ای، دایره‌ی کوچکی وجود دارد. بدنه‌ی گردونه و خطوط سمت-ارتفاع نیز دایره‌ی مشابهی دارند. در وسط آن‌ها، سوراخی به قطر تقریباً ۲ میلی‌متر ایجاد کنید. برای این کار می‌توانید از سوزن پرگار یا سنجاق ته‌گرد استفاده کنید و با حرکت دورانی، سوراخ ایجاد‌شده را به‌اندازه‌ی ۲ میلی‌متر برسانید.
گام ششم (اختیاری): اگر خطوط سمت-ارتفاع را روی برگه‌ی شفاف چاپ کرده‌اید، با استفاده از چسب، آن را پشت فضای بیضی‌شکلِ خالی‌شده از بدنه‌ی گردونه بچسبانید.
گام هفتم: زبانه‌ی دکمه فشاری را به‌ترتیب از میان بدنه‌ی گردونه و نقشه‌ی دایره‌ای (و برگه‌ی شفاف خطوط سمت-ارتفاع) عبور دهید. سپس سمت دیگر دکمه‌ی فشاری را روی آن محکم کنید.
حالا گردونه‌ی شما کامل شده و آماده استفاده است.
چگونه از گردونه آسمان استفاده کنیم؟
نقشه‌ی دایره‌ای را بچرخانید تا خط نشان‌دهنده‌ی تاریخ امروز را ببینید. سپس با چرخاندن نقشه‌ی دایره‌ای، این خط را با ساعت فعلی هم‌راستا کنید. در این شرایط، قاب بیضی‌شکل صورت‌های فلکی مشاهده‌پذیر در آسمان را نمایش می‌دهد.
به فضای باز بروید و رو به شمال بایستید. گردونه آسمان را بالای سر بگیرید. در این حالت، ستاره‌های پایین قاب گردونه در آسمان رو‌به‌روی شما دیده می‌شوند. رو به شرق یا غرب بچرخید و گردونه‌ی آسمان را نیز بچرخانید تا کلمه‌ی «شرق» یا «غرب» در پایین قاب قرار بگیرد. در این صورت نیز، ستاره‌های پایین قاب در آسمان رو‌به‌روی شما قرار دارند.
اگر خطوط راهنمای سمت و ارتفاع را چاپ کرده باشید، این خطوط به شما در تشخیص جهت و ارتفاع اجرام آسمانی از افق کمک می‌کنند. دایره‌ها برای ارتفاع‌های ۱۰، ۲۰، ۳۰، ... و ۸۰ درجه از افق رسم شده‌اند. زاویه‌ی ۱۰ درجه در آسمان تقریباً برابر پهنای دست مشت‌شده در فاصله بازوی کاملاً کشیده است.
خطوط منحنی‌شکل خطوط عمودی هستند که افق را از جهت‌های مختلف به سَرسو (بالای سر) متصل می‌کنند. این خطوط در جهت‌های جنوب، جنوب جنوب‌شرقی، جنوب‌شرقی، شرق جنوب‌شرقی، شرق و... ترسیم شده‌اند.
حالا که گردونه آسمان را ساخته‌اید و روش استفاده از آن را می‌دانید، به‌کمک آن می‌توانید ستارگان و صورت‌های فلکی را در آسمان بیابید و با ویژگی‌های کره‌ی آسمان آشنا شوید.
نظرات