کشف اسکلت حیرت‌انگیز نئاندرتال در غاری در کردستان عراق

یکی از محوطه‌های باستانی مهم ازنظر درک نئاندرتال‌ها همچنان در حال نمایان‌کردن اسرار خود است. غار شانه‌در کردستان عراق بدین‌دلیل معروف است که قبلا در آن اسکلتی پیدا شده است که به‌نظر می‌رسید همراه‌با دسته‌گل دفن شده باشد. در بین ۱۰ اسکلت قطعه‌قطعه‌ای که در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ در این محل کشف شد، یکی همراه‌با توده‌هایی از گرده بود. براساس این شواهد، پژوهشگران چنین تفسیر کردند استخوان‌هایی که به مردی ۳۰ تا ۴۵ ساله تعلق دارد، به‌عنوان مراسم ترحیم همراه‌با گل دفن شده است. این موضوع برخلاف درک پیشین ما از نئاندرتال‌ها است که از آن‌ها به‌عنوان موجودات جانورگونه و بدون فرهنگ و غیرپیچیده یاد می‌کنیم.

البته تفسیر یادشده بحث‌برانگیز بود و برخی از پژوهشگران توضیحات دیگری در‌این‌باره بیان کرده‌اند؛ مثلا می‌گفتند گرده‌ها را حیوان به آنجا منتقل کرده است. از آن زمان، شواهد بیشتری به‌دست آمد که نشان می‌داد نئاندرتال‌ها درمقایسه‌با تصور قبلی ما باهوش‌تر بوده‌اند؛ اما زمان زیادی از حضور آن‌ها روی زمین می‌گذرد و بقایای آن‌ها بسیار کمیاب است. بنابراین، این سؤال همچنان بدون پاسخ باقی مانده است: نئاندرتال‌ها چگونه با مردگان خود رفتار می‌کردند؟

ورودی غار شانه‌در

• بر آخرین نئاندرتال‌ها چه گذشت؟
• چرا هنوز نئاندرتال‌ها را دست کم می‌گیریم
• ردپای نئاندرتال های ایران: تاریخچه و سرنوشت آن‌ها (بخش اول)

باستان‌شناسان اسکلت قطعه‌قطعه‌ی دیگری در غار شانه‌در پیدا کرده‌اند که لزوما بقایای فرد جدیدی نیست و احتمالا بقایای یکی از آن ۱۰ اسکلت اولی محسوب می‌شود که قبلا قطعات کوچکی از آن پیدا شده است. این نخستین اسکلت نئاندرتال‌ها است که در ۲۰ سال اخیر، از خاک بیرون آورده شده و نخستین اسکلتی است که در ۵۰ سال گذشته، در غار شانه‌در پیدا شده است. به‌نظر می‌رسد اسکلت کشف‌شده نشان‌دهنده‌ی تدفین عمدی باشد. باستان‌شناسان اسکلت یادشده را اسکلت «شانه‌در Z» نامیده‌اند. اِما پومروی، باستان‌شناس دانشگاه کمبریج گفت:

بیشتر پژوهش‌ها درباره‌ی نحوه‌ی برخورد نئاندرتال‌ها با مردگان به مراجعه به چیزی حدود ۶۰ تا ۱۰۰ سال پیش نیاز دارد؛ یعنی زمانی‌که در آن، تکنیک‌های باستان‌شناسی بسیار محدودتر از امروز بوده است. دسترسی به شواهد اولیه با چنین کیفیتی از این محوطه‌ی مشهور نئاندرتالی این امکان را به ما می‌دهد که از فناوری‌های پیشرفته استفاده کنیم تا هرچیزی را اکتشاف کنیم؛ از DNA باستانی گرفته تا پاسخ پرسش‌های مرتبط با شیوه‌های مرگ نئاندرتال‌ها و اینکه آن‌ها شبیه ما بوده‌اند یا نه.

دنده‌ها و ستون فقرات نئاندرتال کشف‌شده در غار شانه‌در

استخوان‌ها به‌طور تصادفی کشف شدند. باستان‌شناسان به‌دنبال مکان‌هایی بودند که قبلا ۱۰ اسکلت دیگر در آن پیدا شده بود و امیدوار بودند که با بررسی رسوبات، بتوانند تاریخ آن‌ها را مشخص کنند. کار روی این محوطه‌ی باستانی در سال ۲۰۱۴ آغاز شد؛ اما به‌‌دلیل حضور داعش در آن منطقه به‌تأخیر افتاد. سال ۲۰۱۶، باستان‌شناسان یک استخوان دنده را در بخش پایین گودال و در سال ۲۰۱۸ نیز، جمجمه‌ای پیدا کردند که کاملا خرد شده بود.

استخوان‌های بازوی چپ و دنده‌های نئاندرتال در محل

برآوردهای اولیه حاکی از آن است که قدمت استخوان‌های کشف‌شده به ۷۰ هزار سال می‌رسد و دندان‌ها نشان می‌دهند فرد مذکور در میان‌سالی از دنیا رفته است. درکل، اسکلت عمدتا از بخش‌های بالایی بدن تا قسمت کمر تشکیل شده است. اسکلت به حالت درازکشیده روی پشت قرار داشت؛ درحالی‌که دست چپش زیر سر قرار گرفته بود؛ گویی که خواب بوده است (حالت قرارگرفتن بدن در تصویر زیر نشان داده شده است). افزون‌براین، سنگ خاصی در نزدیکی سر دیده می‌شد که به‌عقیده‌ی پژوهشگران می‌تواند نوعی علامت بوده باشد.

موقعیت اسکلت جدید کاملا از اسکلت قبلی (تدفین همراه گل) متفاوت است که به‌حالت جنینی درست درکنار شانه‌در Z قرار گرفته بود یا شاید هم با وی هم‌پوشانی داشت. به‌دلیل نزدیکی اسکلت‌ها به یکدیگر و اینکه چهار اسکلت ازجمله مورد جدید و مورد تدفین با گِل که به‌نظر می‌رسید در محل نیفتاده باشند و افراد دیگری آن‌ها را در آن موقعیت داده‌اند، باستان‌شناسان بر این باورند که دفن آن‌ها عمدی بوده است. گریم بارکر، باستان‌شناس دانشگاه کمبریج گفت:

کاوش‌های جدید نشان می‌دهد برخی از این اجساد در کانالی در کف غار قرار داده شده بودند که ابتدا با آب ایجاد و سپس به‌طور عمدی برای عمیق‌ترشدن حفاری شده بود. شواهد اولیه‌ی محکمی وجود دارد که شانی‌در Z به‌طور عمدی دفن شده است.

استخوان‌های کشف‌شده اکنون در دانشگاه کمبریج نگه‌داری می‌شود. پژوهشگران برای تجزیه‌و‌تحلیل دقیق‌تر، از اسکلت‌ها اسکن‌های سه‌‌بعدی تهیه می‌کنند. اسکن‌های اولیه نشان داده است بخش خاره‌ای استخوان گیج‌گاهی هنوز دست‌نخورده است. این بخش متراکم‌ترین استخوان موجود در بدن انسان است و می‌تواند حاوی DNA باشد که برای مطالعات بیشتر نئاندرتال‌ها مفید است. اطلاعات حاصل از تجزیه‌و‌تحلیل DNA به تعیین ویژگی‌های ظاهری کمک می‌کند و اطلاعاتی نیز درباره‌ی تلاقی آن‌ها با انسان‌تباران دیگر دراختیار پژوهشگران می‌گذارد. کار در این محوطه‌ی باستانی همچنان ادامه دارد و پژوهشگران به‌دنبال نشانه‌هایی از زغال چوب (نشانگر پخت‌و‌پز) و نیز گرده گیاهان هستند تا بتوانند اطلاعات بیشتری از مورد تدفین همراه گِل به‌دست آورند. پومروی گفت:

در سال‌های اخیر، شاهد افزایش شواهدی بوده‌ایم که نشان می‌دهد نئاندرتال‌ها پیشرفته‌تر از تصور پیشین ما بوده‌اند؛ از علامت‌های روی غار گرفته تا استفاده از پوسته‌های تزیینی و ساخت اشیای زینتی. اگر نئاندرتال‌ها از غار شانی‌در به‌عنوان محلی برای آیین‌های یادبود گذشتگان خود استفاده می‌کردند، این امر نشان‌دهنده‌ی پیچیدگی‌های فرهنگی بیشتر آن‌ها است.

نتایج پژوهش جدید در مجله‌ی Antiquity منتشر شده است.