فرصت‌های بربادرفته؛ اینتل چگونه جایگاه برترش در صنعت تراشه را از دست داد؟

با انتشار گزارش مالی اینتل در سه ماهه‌ی نخست سال، ارزش سهام شرکت به پایین‌ترین حد خود در سال ۲۰۲۴ رسید تا تحول موردانتظار تیم آبی بعیدتر از همیشه به نظر برسد. اگرچه روند کاهش درآمد اینتل متوقف شده و این شرکت کماکان بزرگ‌ترین سازنده‌ی پردازنده‌‌ برای پی‌سی و لپ‌تاپ باقی مانده، آمار کلی فروش آن در سه ماهه‌ی اول کمتر از انتظار بوده است. اینتل پیش‌بینی محتاطانه‌ای برای سه ماهه‌ی دوم ارائه کرده است که حکایت از تقاضای ضعیف برای محصولاتش دارد.

این وضعیت، شرایط سختی را برای پت گلسینگر، مدیرعامل اینتل ایجاد کرده است. او سه سال پیش سکان هدایت تراشه‌ساز بزرگ آمریکایی را در دست گرفت، اما مشکلات اینتل به ده‌ها سال پیش برمی‌گردد.

اینتل که زمانی نامش مترادف با «سیلیکون ولی» بود، پیش از بازگشت گلسینگر به این شرکت در سال ۲۰۲۱، به تدریج برتری خود را در تولید محصولات نیمه‌هادی به رقبای خارجی همچون TSMC تایوان باخته بود. تیم آبی اکنون در تلاش‌هایی پرخطر، در هر سه ماهه میلیاردها دلار برای بازپس‌گیری زمین بازی هزینه می‌کند.

به گزارش CNBC، سهام اینتل با ۳۷ درصد افت قیمت در سال ۲۰۲۴، بدترین عملکرد را در میان شرکت‌های فناوری فهرست S&P 500 داشته است. در سوی دیگر میدان، انویدیا، تراشه‌ساز آمریکایی و سوپر میکرو کامپیوتر ایستاده‌اند که با افزایش تقاضا برای سرورهای هوش مصنوعی، رشد حیرت‌انگیزی را تجربه می‌کنند.

اینتل که سال‌ها ارزشمندترین تراشه‌ساز ایالات متحده بود، اکنون از نظر ارزش بازار نه‌تنها فقط یک‌شانزدهم انویدیا است، بلکه از تمام رقبای دیگر یعنی تگزاس اینسترومنتس، کوالکام، برادکام و AMD کوچک‌تر شده است. نباید فراموش کرد که این شرکت، چندین دهه بزرگترین شرکت نیمه‌هادی جهان از نظر فروش بود، اما اکنون در هفت فصل پیاپی کاهش درآمد داشته است. بزرگ‌ترین تراشه‌ساز اواخر قرن بیستم، سال گذشته از انویدیا عقب ماند و اکنون زیر غبار تاخت و تاز تیم سبز گم شده است.

گلسینگر سراغ مدل کسب‌وکار پرریسکی رفته است. او دارد اینتل را به سمتی هدایت می‌کند که به‌جز تولید پردازنده برای خود، برای شرکت‌های دیگری مثل انویدیا، اپل و کوالکام نیز تراشه بسازد. اینتل در این مسیر، با رقبای قدرتمندی همچون TSMC و سامسونگ مواجه است و موفقیتش در جذب مشتریان، به تواناییش در کسب دوباره‌ی رهبری تولیدکنندگان بستگی دارد.

شرکت‌های نیمه‌هادی، جایگزینی برای TSMC می‌خواهند تا مجبور نباشند در شرایطی که سایه‌ی جنگ بر سر تایوان سنگینی می‌کند، تنها به یک تامین‌کننده تکیه کنند. رهبران سیاسی ایالات متحده اینتل را قهرمان آمریکایی تراشه می‌نامند و می‌گویند این شرکت بخش مهمی از زنجیره‌ی تامین پردازنده‌های آمریکا است.

تیم آبی سال‌ها است که قافیه را باخته است. درواقع اینتل پس از عرضه‌ی آیفون در سال ۲۰۰۷، بازار تراشه‌های موبایل را از دست داد و اکنون نیز اگرچه شوق فراوانی برای ورود به حوزه‌ی هوش مصنوعی دارد، هنوز نتوانسته شرکت‌هایی مانند متا، مایکروسافت و گوگل را مجاب کند به جای تراشه‌های انویدیا محصولات او را سفارش دهند. بزرگ‌ترین تراشه‌ساز جهان چطور به این روز افتاد؟

آیفون می‌توانست تراشه‌ی اینتل را در دل خود داشته باشد. والتر ایزاکسون در سال ۲۰۱۱ در کتاب زندگینامه‌ی استیو جابز فاش کرد زمانی که اپل اولین آیفون را توسعه داد، استیو جابز با پل اوتلینی، مدیرعامل سابق اینتل ملاقات کرد تا در مورد استفاده از تراشه‌های اینتل در آیفون (که هنوز عرضه نشده بود) بحث کنند. اولین نسل آیفون با سیستم‌عامل مک‌اواس به بازار عرضه شد و منطقی بود که اپل بخواهد از تراشه‌های اینتل در آن استفاده کند، چرا که بهترین رایانه‌های آن زمان از همین تراشه‌ها بهره می‌بردند.

اما جابز تراشه‌های اینتل را به دو علت کنار گذاشت: نخست این که اینتل در تامین آن‌ها بسیار کند بود و دوم این که اپل نمی‌خواست آن تراشه‌ها به رقبایش نیز فروخته شوند. به گفته‌ی ایزاکسون، این دو غول فناوری نتوانستند بر سر قیمت و مالکیت معنوی تراشه‌ها به توافق برسند. بدین‌ترتیب معامله متوقف شد و اپل نیز سامسونگ را به یاری طلبید.

نخستین آیفون با تراشه‌ی سامسونگ عرضه شد. اپل شرکت PA Semi را در سال ۲۰۰۸ خرید و اولین تراشه‌ی ساخت خود را در سال ۲۰۱۰ رونمایی کرد. تنها طی ۵ سال، فروش سالانه‌ی آیفون از ۱۰۰ میلیون دستگاه گذشت. آمار فروش گوشی‌های هوشمند اعم‌از گوشی‌های اندرویدی و آیفون در سال ۲۰۱۰ از آمار فروش رایانه‌های شخصی پیشی گرفت. عصر یکه‌تازی موبایل آغاز شده بود.

تراشه‌های مبتنی بر معماری آرم به دلیل حجم عظیم تولید و نیاز صنعت موبایل به عملکرد سریع‌تر و ارائه‌ی ویژگی‌های جدید در هر سال، به سرعت بهبود یافتند. اپل سفارش‌های عظیمی نزد TSMC ثبت کرد که نخستین مورد آن سفارش ساخت قلب تپنده‌ی آیفون ۶ یعنی تراشه‌ی A8 در سال ۲۰۱۴ بود. سفارش‌های کوپرتینونشین‌ها، سیل پول نقد را به سوی TSMC جاری کرد. شرکت تایوانی به بهترین شکل ممکن از این نقدینگی برای ارتقاء سالانه‌ی تجهیزاتش استفاده کرد و به تدریج از اینتل پیشی گرفت.

در پایان دهه‌ی ۲۰۱۰، پردازنده‌های گوشی‌های پرچمدار، در عین مصرف انرژی بسیار پایین‌تر، در برخی از بنچمارک‌ها تراشه‌های دسکتاپ و لپتاپ اینتل را به چالش می‌کشیدند. در سال ۲۰۱۷، اپل و کوالکام شروع به افزودن واحدهای پردازش عصبی (NPU) برای قابلیت‌های هوش مصنوعی به تراشه‌های خود کردند تا برگ برنده‌ی دیگری در رقابت با پردازنده‌های اینتل رو کنند. تیم آبی دیر به این عرصه پیوست و نخستین پردازنده‌ی مجهز به NPU خود را اواخر سال گذشته عرضه کرد و بدین ترتیب از همان ۷ سال پیش به تدریج بخش زیادی از سهم خود در بازار تراشه‌های PC را به تراشه‌های انقلابی آرم واگذار کرد.

اپل در سال ۲۰۲۰ پردازنده‌های اینتل را از رایانه‌های دسکتاپ و لپ‌تاپ خود کنار گذاشت. از آن موقع تاکنون مک‌ها فقط با تراشه‌های مبتنی بر معماری آرم عرضه می‌شوند. امسال قرار است برخی از لپ‌تاپ‌های شاخص ویندوزی ازجمله سرفیس‌های مایکروسافت با تراشه‌های آرم عرضه شوند. لپ‌تاپ‌های ارزان‌قیمت مجهز به سیستم‌عامل کروم‌اواس گوگل نیز به طور فزاینده‌ای به این تراشه‌ها روی آورده‌اند. میکاکو کیتاگاوا، تحلیلگر گارتنر در این مورد می‌گوید: «بخش بزرگی از افت سهم بازار اینتل به خاطر خداحافظی اپل با پردازنده‌هایش است. کوپرتینونشین‌ها به تنهایی حدود ۱۰ درصد از بازار رایانه‌های شخصی جهان را در اختیار دارند.»

تراشه‌ها با افزایش تعداد ترانزیستورهایشان سریع‌تر می‌شوند. تعداد ترانزیستور بیشتر، به پردازنده اجازه می‌دهد محاسبات بیشتری انجام دهد. اولین ریزپردازنده‌ی اینتل که intel 4004 نام داشت و در سال ۱۹۷۱ ارائه شد، حدود دو هزار ترانزیستور داشت. برخی از تراشه‌های امروزی ده‌ها میلیارد ترانزیستور دارند.

شرکت‌های نیمه‌هادی، درعین کوچک کردن تراشه‌ها، ترانزیستورهای بیشتری روی آن‌ها قرار می‌دهند. اندازه‌ی ترانزیستور، بیانگر سطح فناوری لیتوگرافی تراشه است. بدین صورت که هرچه کوچک‌تر باشد تراشه‌ی قدرتمندتر و کم‌مصرف‌تری خواهیم داشت. تراشه‌ی 4004 اینتل از فرآیند تولید ۱۰ میکرومتری (۱۰ هزار نانومتری) استفاده می‌کرد، در‌حالی که امروزه جدیدترین تراشه‌های TSMC از لیتوگرافی بسیار پیشرفته‌ی ۳ نانومتری استفاده می‌کنند. آخرین محصولات اینتل لیتوگرافی ۷ نانومتری دارند.

مهندسان شرکت‌های نیمه‌هادی به طراحی سالانه‌ی پردازنده‌های کوچک‌تر افتخار می‌کردند. یکی از مدیرانی که در دهه‌ی ۱۹۸۰ در اینتل کار می‌کرد می‌گفت مهندسان متخصص لیتوگرافی، جواهرات تاج سلطنت این شرکت هستند. پیش‌بینی گوردن مور، یکی از بنیان‌گذاران اینتل در دهه‌ی ۱۹۶۰ که بعد‌ها به قانون مور شهرت یافت، ده‌ها سال است که سنگ‌بنای دنیای فناوری است. این قانون می‌گوید تراکم ترانزیستورهای روی تراشه‌ها و در نتیجه قدرت محاسباتی آن‌ها تقریباً هر دو سال یک بار دو برابر و قیمت آن‌ها ارزان‌تر می‌شود.

قانون مور بدان معنا است که شرکای نرم‌افزاری اینتل همچون مایکروسافت می‌توانند روی نسل بعدی رایانه‌های شخصی یا سرورهایی قدرتمندتر از نسل فعلی حساب کنند. این قانون نزدیک به ۵۰ سال برای اینتل جواب داد. انتظارات برای تداوم پیشرفت در تیم آبی آن‌قدر بالا بود که یک نام مستعار هم برایش گذاشته بودند و آن را توسعه‌ی تیک‌تاکی می‌نامیدند. اینتل هر دو سال یک بار تراشه‌ی جدیدی با لیتوگرافی جدید منتشر می‌کرد (تیک) و سال بعد فناوری و طراحی آن را مقداری بهبود می‌داد (تاک).

راه برای تاخیرهای بعدی در اینتل باز شد. این شرکت از ضرب‌الاجل خود برای فرایند بعدی یعنی لیتوگرافی ۷ نانومتری جا ماند و چوب آن را هم پس از انتشار گزارش‌های مالی سال ۲۰۲۰ خورد. با آشکار شدن افت درآمد آن سال، سهام اینتل سقوط کرد و راه را برای کنارگیری مدیرعامل قبلی و جایگزینی او با گلسینگر که پیش‌تر یکی از مهندسان شرکت بود، باز کرد.

در حالی که اینتل در تلاش برای حفظ سرعت پیشرفت افسانه‌ای خود بود، یکی از رقبای تاریخی آن در بازار تراشه‌های سرور و رایانه‌های شخصی، یعنی AMD، از این فرصت به بهترین نحو استفاده کرد. ای‌ام‌دی بیشتر یک طراح تراشه است تا سازنده‌ی آن. این شرکت تراشه‌های خود را در کالیفرنیا طراحی می‌کند و سپس سازندگانی همچون TSMC یا GlobalFoundries آن‌ها را برایش تولید می‌کنند. از آنجا که TSMC برخلاف اینتل هنگام گذار به فرایندهای ۱۰ و ۷ نانومتری با مشکل خاصی مواجه نشد، تراشه‌های ای‌ام‌دی در نیمه‌ی دوم دهه‌ی ۲۰۱۰ به سطح محصولات اینتل رسیدند و حتی در برخی کاربرد‌های خاص از محصولات تیم رقیب جلو زدند.

ای‌ام‌دی که یک دهه پیش سهم اندکی در بازار پردازنده‌های سرور را داشت، حالا شروع به تصاحب سهم اینتل در این صنعت کرده بود. تیم قرمز بیش از ۲۰ درصد از کل پردازنده‌های سرور فروخته شده در سال ۲۰۲۲ را تولید کرد و براساس تخمین سال گذشته کانترپوینت، فروشش در آن سال با رشد چشمگیر ۶۲ درصدی همراه بود. سرانجام در پایان آن سال، سهم بازار ای‌ام‌دی بالاتر از اینتل قرار گرفت.

واحدهای پردازش گرافیکی یا GPUها ابتدا برای اجرای بازی‌های رایانه‌ای سنگین طراحی شده بودند، اما دانشمندان کامپیوتر می‌دانستند که این محصولات برای اجرای محاسبات موازی الگوریتم‌های هوش مصنوعی نیز ایده‌آل هستند.

پس از عرضه‌ی چت‌بات جنجالی ChatGPT در سال ۲۰۲۲، انویدیا توانست فروش خود را تنها طی یک سال سه برابر کند. تراشه‌های گران‌‌قیمت سرور بار دیگر مورد توجه شرکت‌ها قرار گرفتند و غول‌های فناوری دوباره شروع به توسعه‌ی سرورهای پرهزینه کردند. امروزه در سرورهای مبتنی بر GPU ویژه‌ی هوش مصنوعی، گاهی اوقات تا هشت پردازنده‌ی گرافیکی انویدیا را تنها با یک پردازنده‌ی اینتل جفت می‌کنند. بدین‌ترتیب در حالی که در سرورهای قدیمی، پردازنده‌ی اینتل تقریباً همیشه گران‌ترین و مهم‌ترین بخش سیستم بود، اکنون تراشه‌های انویدیا گران‌ترین تجهیزات در سرورهای مبتنی بر GPU هستند.

اینتل به جز یک تراشه‌ی هوش مصنوعی به نام Gaudi 3، محصول در خوری برای رقابت با شتاب‌دهنده‌های هوش مصنوعی انویدیا ندارد. تیم آبی در سال ۲۰۱۸، Habana Labs را خرید تا فناوری آن پایه‌ای برای تولید تراشه‌های Gaudi باشد و بدین ترتیب تمرکز جدی بر روی هوش مصنوعی برای سرورها را آغاز کرد. Gaudi 3 با لیتوگرافی ۵ نانومتری تولید می‌شود که اینتل هنوز به آن نرسیده و برای تولید آن به یک سازنده‌ی خارجی متکی است.

اینتل انتظار دارد ۵۰۰ میلیون دلار از فروش تراشه‌های Gaudi 3 خود در سال جاری و عمدتاً در نیمه دوم به جیب بزند. برای مقایسه، ای‌ام‌دی انتظار دارد سالانه ۳٫۵ میلیارد دلار از تراشه هوش مصنوعی خود درآمد کسب کند. تحلیلگران شرکت‌کننده در نظرسنجی FactSet انتظار دارند تجارت پردازنده‌های گرافیکی هوش مصنوعی انویدیا در نیمه‌ی دوم سال جاری ۵۷ میلیارد دلار درآمد برای تیم سبز به ارمغان بیاورد.

بااین‌حال، اینتل دست از تلاش برنداشته و اخیراً به دنبال داستان جدیدی در دنیای هوش مصنوعی رفته است. اگر اینتل موفق شود، می‌تواند جای TSMC را برای سایر شرکت‌ها بگیرد و تبدیل به تولیدکننده‌ی آمریکایی تراشه‌های هوش حتی برای انویدیا شود. دولت ایالات‌متحده به عنوان بخشی از بسته‌ی ۸٫۵ میلیارد دلاری وام و کمک بلاعوض برای تولید تراشه در خاک آمریکا، به کارخانه‌ی عظیم اینتل در کلمبوس اوهایو یارانه پرداخت می‌کند. گلسینگر یک ماه پیش در گفتگو با خبرنگاران اعلام کرد که کارخانه‌ی اوهایو در سال ۲۰۲۸ محصولاتی پیشرو به بازار ارائه خواهد کرد و حتی تراشه‌های هوش مصنوعی شرکت‌های دیگر را نیز تولید خواهد کرد.

اینتل از سال ۲۰۲۱ که گلسینگر سکان هدایتش را به دست گرفت، مشغول دست و پنجه نرم کردن با عواقب شکست‌های قدیمی خود بوده و سخت در تلاش است از طریق نقشه‌ی راهی که آن را «چهار نود لیتوگرافی در پنج سال» می‌نامد، به TSMC برسد. رسیدن به چنین هدفی آسان نیست‌. گلسینگر مسئولیت هدایت اینتل در مسیر کسب مجدد رهبری بازار را آنچنان سنگین می‌داند که یک بار در سال ۲۰۲۲ از آن به عنوان «راهپیمایی مرگ» یاد کرد.

گلسینگر می‌گوید تا رسیدن به مقصد نهایی دو سال دیگر فاصله دارد، اما به نظر می‌رسد که راهپیمایی مرگ شروع شده و اینتل به نخستین ایستگاه مقصدش رسیده است. تا آن زمان، TSMC تراشه‌های ۲ نانومتری خود را نیز به بازار عرضه خواهد کرد. اینتل اعلام کرده که تا سال ۲۰۲۵ تراشه‌های مبتنی بر فناوری ۱۸ آنگستروم خود را که معادل ۱٫۸ نانومتر است روانه‌ی بازار خواهد کرد.

Intel

پیمودن این راه برای غول آمریکایی کم‌هزینه نبوده است. فروش تیم آبی به ۴٫۴ میلیارد دلار عمدتاً در بازار آمریکا رسید، اما با ضرر عملیاتی معادل ۲٫۵ میلیارد دلار همراه بود. این عدد نشان‌دهنده‌ی سرمایه‌گذاری عظیم اینتل در تاسیسات و زیرساخت‌های تولید تراشه‌های پیشرفته است.

گلسینگر به CNBC گفت: «ما تعداد زیادی از این سرمایه‌گذاری‌ها را در دستور کار داریم و می‌خواهیم از طریق ثبت زیان‌های موقت به آن‌ها برسیم. زیان عملیاتی سال جاری، کمترین حد مد نظر ما است.» اگرچه هنوز شرکت‌های زیادی به طور رسمی برای استفاده از محصولات اینتل اقدام نکرده‌اند، تیم آبی تاکنون قراردادهایی به ارزش ۱۵ میلیارد دلار با شرکت‌های خارجی برای تولید تراشه بسته است. یکی از این شرکت‌ها مایکروسافت است که اعلام کرده از فناوری آینده‌ی اینتل برای تولید تراشه‌های سرور خود استفاده خواهد کرد.

اگر اینتل دوباره در ساخت کوچکترین ترانزیستورهای جهان پیشتاز شود، همان چیزی رخ می‌دهد که گلسینگر آرزویش را دارد و غول آبی دوباره بیدار خواهد شد. او به‌تازگی اعلام کرد که امسال تقاضا برای تراشه‌های سرور مبتنی بر فناوری ۳ نانومتری Intel 3 بالا رفته است و مشتریانی که جذب شرکت‌های رقیب شده‌اند، به تدریج با دامن اینتل برمی‌گردند.

گلسینگر می‌گوید: «ما داریم اعتماد مشتریانمان را دوباره به دست می‌آوریم. آن‌ها اکنون چشمشان به ما است و می‌گویند نگاه کنید، اینتل دوباره برگشته است!»