کاخ چهل ستون اصفهان؛ تلفیقی از معماری ایرانی و غرب

محتوای اصلی این مطلب متعلق به سایت کجارو بوده و در زومیت بازنشر شده است.

کاخ-باغ چهل ستون یکی از نمونه‌ باغ‌های سلطنتی به‌جای مانده از دوره صفوی در شهر اصفهان است که با نام کاخ چهلستون یا باغ موزه چهل ستون نیز شناخته می‌شود. درواقع، این باغ بخش کوچکی از باغ وسیع جهان‌نما است که شاه عباس اول با احداث کوشکی در میان آن هسته نخستین کاخ چهل ستون را ایجاد کرد. این میراث تاریخی از جمله مشهورترین و محبوب‌ترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود که با وجود آسیب‌های وارد شده، هنوز هم زیبایی‌های خیره‌کننده‌ای برای عرضه به دیدگان گردشگران و بازدیدکنندگان دارد.

برای سفر به اصفهان با تور، می‌توانید تور اصفهان را در کجارو جست‌وجو کرده و از میان فهرست ده‌ها تور آژانس‌های معتبر مسافرتی، تور مورد نظر خود را با پایین‌ترین قیمت، به‌راحتی خریداری کنید.

باغ چهل‌ستون واقع در شهر اصفهان و در شرق خیابان چهارباغ پایین، جنوب خیابان سپه و غرب میدان نقش‌جهان قرار دارد. این باغ در بستر شهر و در میان سایر باغ‌ها شکل‌ گرفته و به‌ گونه‌ای طراحی شده که امکان دسترسی به آن از سایر باغ‌ها میسر بود. مجموعه‌ای از این باغ‌ها که در امتداد چهارباغ شکل‌ گرفته بودند، یکی از شالوده‌های اصفهان عصر صفوی را شکل می‌دادند و نقش باغ چهل‌ستون از این جنبه ممتاز است، زیرا حلقه وصل این شالوده و شالوده دیگر شهری یعنی مجموعه نقش‌جهان بوده است.

باغ چهل‌ ستون سه در ورودی داشته که در قدیمی آن، رو به شرق قرار گرفته است. هنگام ورود به باغ از سردر اصلی آن، پس از طی مسافتی نه چندان زیاد، به استخر بزرگ جلوی عمارت و سپس به خود بنا خواهیم رسید. محور اصلی باغ، جهت حرکت را به کمک درختانی در دو سو به سمت کاخ اصلی نشان می‌دهد. باغ چهلستون دارای شیب بسیار کمی است که به جاری شدن آب در جوی‌ها کمک می‌کند.

آب باغ در گذشته از شاخه‌ای از مادی «فدن» تأمین می‌شده که پس از طی مسافتی از انتهای باغ وارد میدان نقش جهان می‌شد. در حال حاضر، آب باغ از چاهی عمیق تأمین می‌شود. پوشش گیاهی باغ چهل‌ستون در حال حاضر عبارت است از درختان کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار و عرعر. در باغچه‌های اطراف کاخ، گل‌هایی فصلی کاشته شده که در جنوب باغ در گلخانه پرورش داده می‌شود. مساحت کاخ ۲۱۲۰ متر مربع و محل بنای عمارت یک متر از سطح باغ بلندتر است .

باغ چهل‌ستون در بستر شهری خود با دیوارهایی از محیط پیرامون خود مجزا شده و امروزه ارتباط آن با سایر عناصر شهری بسیار محدود است. ارتباط میان عناصر عمده شهری میدان نقش‌ جهان یا سایر بناهای عمومی تاریخی درگذشته وجود داشته که نمادی از ساختار شهری است؛ این ارتباط درونی به کمک فضاهای کوچک سرپوشیده میانی مانند ورودی‌ها و ملحقات ایجاد شده بود. 

باغ چهل‌ستون اصفهان، نمونه‌ای از یک باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی، چون تاریخ دقیق بنا به دست نیامده بود، اظهارنظر درباره تاریخ بنای چهل‌ستون مشکل بود. ولی درهمان سال در نتیجه کاوش‌هایی که به عمل آمد، در جبهه تالار کاخ، اشعاری در دو کتیبه از زیر گچ به دست آمد که یکی کوتاه‌تر و بر زمینه صورتی‌رنگ، بنای تالار چهل‌ستون را به شاه‌عباس دوم نسبت می‌دهد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین می‌کند و دیگری که طولانی‌تر است و خطوط آن گچ‌بری بر زمینه آبی‌رنگ است از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حکایت دارد.

یکی از برنامه‌های شهری دوره شاه‌ عباس اول و پس‌ از انتخاب شهر اصفهان به‌ عنوان پایتخت در سال۱۰۰۷ هجری قمری، احداث خیابان زیبا و طویل چهارباغ و باغ‌های متعدد پیرامون آن بود. پی‌درپی بودن باغ‌ها که یادآور مفهوم "باغ اندر باغ" هستند، چون باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ هشت‌ بهشت، باغ فتح‌آباد، باغ کاج، باغ نسترن، باغ خلعت، باغ انگورستان و سایر باغ‌ها، از جمله اصول طرح‌اندازی شهر اصفهان محسوب می‌شد. امروزه به‌ جز باغ هشت‌ بهشت و باغ چهل‌ستون، سایر باغ‌ها از بین رفته‌اند و تنها نامی از آن‌ها باقی است.

با انتخاب اصفهان به پایتختی و گسترش شهر به‌ طرف جنوب و احداث میدان امام، استقرار کاخ‌های شاهی به‌ وسیله شیخ بهائی پایه‌ریزی شد. انتخاب فضائی وسیع در مجموعه‌ای که در آن روزگار (دولت‌خانه) نامیده می‌شد و بررسی‌هایی که برای آینده صورت می‌گرفت، تماماً حکایت از ذوق و استعداد و خلاقیت شیخ بهائی دانشمند بلندآوازه دوره صفوی دارد. مجموعه کاخ‌هایی که شروع آن‌ها (عالی‌قاپو) بود تا میدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت. در این محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتی نیز مستقر بود، عماراتی مانند تالار اشرف، جبه‌خانه، رکیب خانه، کشیک‌خانه، تالار طویله، کاخ هشت‌بهشت، توحید خانه، و برخی عمارت‌های دیگر ساخته شد.

درمیان باغ چهل‌ستون، شاه‌عباس عمارتی به شکل کلاه‌فرنگی با اتاق‌های کوچک در اطراف آن طرح انداخت که از آن به‌عنوان هسته اولیه کاخ چهل‌ستون یاد می‌شود. این باغ درباری برای پذیرایی از میهمانان دربار شاه در مراسم و جشن‌ها استفاده می‌شده است. پس‌ ازآن با شروع سلطنت شاه‌عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهل‌ستون توسعه داده‌ شده و تالارها و ایوان‌هایی بر آن افزوده‌اند. از آن جمله می‌توان به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان‌های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با کلیه تزئینات نقاشی، آینه‌کاری، کاشی‌کاری دیوارها و سقف‌ها اشاره کرد. تالارهای وسیع کاخ در دوره شاه‌عباس دوم نیز محل بار عام و کاخ پذیرایی‌های رسمی بوده است. این کاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری ( ۱۶۴۲میلادی) با حضور شاه‌عباس دوم و سفیران کشورهای خارجی افتتاح‌شده است.

باتوجه‌به ماده تاریخ‌هایی که بعضی از شعرای عصر صفویه در اشعارشان آورده‌اند و با مراجعه به کتب و متون مربوط‌به آن روزگار، سال اتمام کاخ چهل‌ستون ۱۰۵۷ هجری در زمان سلطنت شاه‌عباس دوم بوده است. از جمله این شعرا (صائب تبریزی) ملک الشعراء آن روزگار است که طی قصیده بلند بالایی چهل‌ستون را توصیف کرده و در آخر قصیده با مصراع قبله‌گاه تاجداران باد دائم این مکان، سال ۱۰۵۷ هجری را بیان کرده است.

در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، کاخ چهل‌ستون دچار حریق شده و سپس تعمیراتی در آن و به‌ احتمال‌زیاد مطابق سابق به‌ عمل‌ آمده است. بنابر اظهارنظر سیاحانی همچون فلاندن و کست در زمان پادشاهی محمدشاه قاجار و نیز مادام دیو لافوآ، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری، باغ چهل‌ستون به حالت اصلی خود باقی بوده اما از سال ۱۳۰۰ هجری قمری در زمان ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه و والی اصفهان، خرابی بسیار در این عمارت به عمد راه یافته است.

معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی، ایرانی و فرنگی است و مشتمل بر یک ایوان اصلی (بزرگ) به طول ۳۸ متر، عرض ۱۷ متر و ارتفاع ۱۴ متر است که رو به شرق ساخته شده است. ستون‌های این ایوان هشت‌ضلعی از جنس چوب چنار و کاج هستند. چهارستون وسط روی چهار شیرسنگی قرار دارد.

ایوان کاخ چهل‌ستون مرکب از دو بخش است یک بخش که بر ۱۸ ستون چوبی و رفیع استوار است چهارستون وسط که روی ۴ شیر سنگی قرارگرفته و حجاری آن‌ها به‌گونه‌ای است که دو شیر به یک سر انسان نشان داده می‌شود. از دهان این چهار شیر آب فوران می‌کرده و به حوض مرمری تالار می‌ریخته است.

قسمت دیگر که کمی مرتفع‌تر است، سردر ورودی تالار را تشکیل می‌دهد و در بعضی منابع آن را تالار آینه نامیده‌اند. این قسمت بر دو ستون قرارگرفته و سراسر آن مزین به آینه‌کاری وسیع و پرکاری است که در آن آینه‌های ریز و خوش‌نقش به‌ صورت معرق درکنار آینه‌های قدی و خشتی به‌ کار رفته‌اند. سقف تالار از قاب‌های چوبی و به اشکال مختلف هندسی ساخته‌ شده‌اند. تصویر قرینه حوض مرمرین وسط ایوان در تزئینات سقف مشاهده می‌شود. این قرینه‌سازی شباهت بسیاری با ایوان عالی‌قاپو دارد.

 تالار مرکزی کاخ که اختصاص به میهمانان خارجی و شخصیت‌های کشورهای دیگر داشت، حاوی نقاشی‌هائی است که وقایع تاریخی دوره‌های مختلف را بیان می‌کنند. این سالن باشکوه که بر گنبدی منقوش استوار است، با لچکی‌های رنگارنگ و طرح‌های طلایی و شفاف، از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می‌شوند.

 نقاشی‌های موجود در تالار مرکزی کاخ که برخی از آن‌ها در عصر قاجار نقاشی شده‌اند، شرح پذیرایی شاه‌عباس اول و دوم و شاه‌طهماسب از امرای ترکستان و همایون هندی و نیز جنگ شاه اسماعیل اول با ازبکان است. دو تصویر دیگر که یکی روبروی در ورودی تالار و دیگری مقابل آن است، جنگ چالدران در دوران شاه اسماعیل اول و جنگ کرنال در زمان نادر شاه افشار را به نمایش می‌گذارند.

این دو تصویر در اوایل عصر قاجاریه نقاشی شده‌اند. در دو طرف تالار ستون‌دار، اتاق‌هایی است که در حال حاضر برای نمایشگاه‌های فصلی مورداستفاده قرار می‌گیرند. این اتاق‌ها نیز شامل نقاشی‌هایی است که برخی از آن‌ها شاهکار مسلم نقاشی محسوب می‌شوند. بیشتر این نقاشی‌ها در زمان حکومت ظل‌السلطان زیر لایه‌ای از گچ پنهان‌شده بود که با کمک کارشناسان و متخصصان از زیر گچ بیرون آمده و مرمت‌ شده‌اند.

استخر کاخ علاوه‌بر زیبایی باعث لطافت هوا می‌شود. در چهار طرف این استخر مجسمه‌هایی قرار دارند که مربوط‌به عمارت چهل‌ستون نیستند و به هنگام تخریب قصر سرپوشیده به این محل منتقل‌ شده‌اند. به نوشته برخی از مورخان، این عمارت در اواخر دوران صفوی دچار آتش‌سوزی مهیبی شد و قسمت‌هایی از آن در آتش سوخت.

در دو طرف سالن مرکزی عمارت چهل‌ستون، تصاویری از سفرا و اروپائیانی که در آن روزگار در اصفهان بوده‌اند، نقاشی شده است. این تصاویر را دو نقاش هلندی که (آنژل Anjel) و (لوکار Lokar) نامیده می‌شدند، نقاشی کرده‌اند. تزیینات عالی طلاکاری سالن پادشاهی و اتاق‌های طرفین تالار آینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را نشان می‌دهند.

شاه‌عباس یکم در پذیرایی از ولی محمدخان فرمانروای ترکستان

نادرشاه افشار در جنگ کرنال تابلوی بزرگی که در سلطنت وی شده است

شاه تهماسب یکم در پذیرایی از همایون، پادشاه هندوستان

شاه اسماعیل یکم در جنگ با شیبک خان ازبک (نبرد مرو)

شاه‌عباس دوم در پذیرایی از ندرمحمد خان امیر ترکستان در سلسله اشترخانیان

شاه اسماعیل یکم در جنگ چالدران

به‌ طورکلی در عمارت تاریخی چهل‌ستون نقوش ترکیبی دیوارها و سقف تالار که در قالب‌های زیبای لچک و ترنج قرارگرفته‌اند و خطوط اصلی تقسیمات بنا که ترکیب زیبایی از نقاشی و کاشی‌کاری و سایر تزئینات متعدد و متنوع هستند، این اثر باشکوه را به‌صورت یکی از بارزترین نمونه‌های معماری دوران صفویه تبدیل کرده است. در حال حاضر، عمارت چهل‌ستون به‌صورت باغ‌موزه‌ای که سالن مرکزی آن محل نمایش برخی از آثار هنری دوره‌های مختلف ایران است، مورد بازدید جهانگردان خارجی و میهمانان داخلی قرار می‌گیرد.

ایوان اصلی بر بیست ستون استوار است بسیاری از محققین وجه تسمیه کاخ را انعکاس بیست ستون بر استخر زیبا و بزرگ عمارت می‌دانند. البته نقشی که عدد ۴۰ در ادب فارسی دارد (این عدد نشان تعدد و کثرت است) نیز شاید دلیل دیگری بر نامیده شدن عمارت به چهل‌ ستون باشد.

•    تالار ۱۸ ستون
•   تالار آینه
•   شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی
•   تزئینات عالی طلاکاری  و نقاشی‌های سالن پادشاهی
•   تصویری از شاه‌عباس اول با تاج مخصوص
•   آثاری مانند سر در مسجد قطبیه و سردرهای زاویه در کوشک و آثاری از مسجد در جوباره و مسجد آقاسی که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب‌شده است.
•  سقف باشکوه نقاشی تالار ۲۰ ستون و سقف آینه‌کاری تالار آینه و مدخل آینه‌کاری تالار جلوس شاه‌عباس دوم
• ستون‌های عظیم تالارهای ۲۰ ستون و تالار آینه که هر یک از آن‌ها تنه یک درخت چنار است.
• شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار و ازاره‌های مرمری منقش اطراف که معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است.
• تصویری از شاه‌عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهل‌ستون وجود دارد که در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ خورشیدی از زیر گچ خارج شده‌ است.
• آثار پراکنده‌ای از دوران صفویه مانند سر در «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه در کوشک»، آثاری از «مسجد در جوباره» یا «پیر پینه‌دوز» و «مسجد آقاسی» که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب‌ شده است.
• سنگ شیرها و مجسمه‌های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه‌ها تنها آثاری است که از دو قصر باشکوه دیگر صفویه یعنی آینه‌خانه و عمارت سرپوشیده باقی‌مانده و به این محل منتقل شده‌است.