اگر هنگام فکر کردن به مسئله بخوابیم، جواب را پیدا می‌کنیم؟ علم پاسخ جالبی دارد

حتما تاکنون برایتان پیش آمده که کسی به شما گفته باشد: «بهش فکر کن و بخواب!» وقتی با مسئله‌ای سخت روبه‌رو می‌شویم، رفتن به رختخواب و فکر کردن دوباره به آن هنگام صبح، واقعاً به ما کمک می‌کند بهتر ببینیم و تصمیم بگیریم. این فقط یک اثر روانی نیست. پشت این کار، علم واقعی وجود دارد که نشان می‌دهد خوابیدن درحال فکر کردن به مسئله واقعاً ایدهٔ خوبی است.

می‌دانیم خواب برای بدن انسان ضروری است، اما مدت‌ها طول کشید تا دانشمندان از عملکرد دقیق آن مطمئن شوند. حتی نظریه‌های بسیار پذیرفته‌شده هم توسط تحقیقات اخیر به چالش کشیده شده‌اند. تحقیقات زیادی دربارهٔ آنچه در مغز در زمان خواب رخ می‌دهد انجام شده و همچنین دربارهٔ مشکلات احتمالی خواب و روش‌های رفع آن‌ها مطالعه شده است.

یکی از موضوعاتی که درباره آن مطمئن هستیم این است که وقتی می‌خوابیم، مغزمان فعال است. رویاها بخشی از این فعالیت هستند که گاهی به یاد می‌آوریم، اما پشت صحنه اتفاقات بسیار بیشتری در حال رخ دادن است.

طبق نظریه‌ای معروف به نظریهٔ تثبیت فعال سیستم‌ها، مغز ما در زمان خواب، خاطرات قدیمی را بازپخش می‌کند. مقاله‌ای در سال ۲۰۲۱ توضیح می‌دهد: «فعال‌سازی دوبارهٔ حافظه در خواب دو کار انجام می‌دهد: یکی تثبیت و تقویت خاطرات اولیه تا کمتر در معرض فراموشی یا تداخل قرار بگیرند، و دیگری بازسازی و یکپارچه‌سازی خاطرات جدید با شبکهٔ موجود از خاطرات بلندمدت.»

علاوه بر نقش مهم در شکل‌گیری حافظهٔ بلندمدت، تصور می‌شود این فرآیند به حل مسئله هم کمک می‌کند.

مطالعهٔ سال ۲۰۲۱ نظریه یاد شده را با استفاده از یک بازی ویدیویی حل مسئله آزمایش کرد. پس از آموزش بازی به شرکت‌کنندگان، آن‌ها یا یک روز بیداری داشتند یا یک شب خواب، سپس از آن‌ها خواسته شد تا معمای جدیدی را حل کنند. نویسندگان این تحقیق گزارش دادند: «خواب باعث بهبود حل مسئله شد؛ به طوری که ۶۲ درصد از شرکت‌کنندگان گروه خواب موفق به حل معما شدند، در حالی که تنها ۲۴ درصد از گروه بیداری توانستند آن را حل کنند.»

این نتیجه با یافته‌های پژوهش قدیمی‌تر از سال ۲۰۱۹ همخوانی داشت. در آن مطالعه، ۵۷ نفر با معماهایی که با صداهای تصادفی همراه بودند روبه‌رو شدند. هنگام خواب، نیمی از صداهایی که به معماهای حل‌نشده مربوط می‌شدند، برایشان پخش شد. وقتی صبح بیدار شدند، توانستند آن معماها را بهتر حل کنند.

مطالعات یاد شده نشان می‌دهند «خواب به حل مسئله کمک می‌کند» بود، اما نکتهٔ مهمی وجود دارد که باید مورد توجه قرار داد. همان طور که مارک بیمَن، نویسندهٔ ارشد مقاله، توضیح می‌دهد: «فرقی نمی‌کند چقدر بخوابم؛ نمی‌توانم ناگهان سیاه‌چاله‌ها را درک کنم یا درمان بیماری نادری پیدا کنم، چون دانش پایه‌ای مورد نیاز برای این کار را ندارم.»

خواب خوب می‌تواند به حل مسائلی کمک کند که همهٔ قطعات را داریم اما نمی‌دانیم چطور آن‌ها را کنار هم بچینیم. اما بعید است که بعد از چرتی کوتاه، ناگهان مشکل محاسبات کوانتومی در دمای اتاق را حل کنید!

علاوه بر کمک به حل مسائل پیچیده، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد خواب می‌تواند به ما کمک کند تصمیمات بهتری بگیریم.

البته این همیشه مشکل‌ساز نیست؛ مثلاً شاید عجیب باشد که قبل از انتخاب ساندویچ برای ناهار در فروشگاه بخواهیم چرت کوتاهی بزنیم. اما برای برخی تصمیم‌ها، گرفتن کمی فاصله و فکر کردن قبل از انتخاب مفید است. خواب می‌تواند همان فاصله را به ما بدهد. طبق گفتهٔ آلی سینکلر، نویسندهٔ اصلی این مطالعه، خواب به شرکت‌کنندگان کمک کرد تا «تصمیم‌های منطقی‌تر و بهتری» بگیرند.

رویاها می‌توانند به حل مسائل کمک کنند. یکی از حالت‌هایی که به این موضوع مربوط می‌شود، هیپناگوژیا است. این حالت بین خواب و بیداری رخ می‌دهد، زمانی که شما نه کاملاً بیدار هستید و نه کاملاً خوابیده‌اید. در این حالت، ممکن است تصاویر ذهنی یا افکار غیرمعمولی به ذهن شما بیایند که گاهی می‌توانند به پیدا کردن راه‌حل برای مشکلات کمک کنند.

به نظر می‌رسد توماس ادیسون طرفدار این روش بوده و از نوعی روش معروف به «آزمون قاشق» استفاده می‌کرد. ایده این بود که اگر هنگام خوابیدن شیئی مثل قاشق را در دست بگیرید، به محض اینکه خوابتان ببرد، آن شیء می‌افتد و صدای آن شما را بیدار می‌کند. ادیسون می‌گفت این روش به او کمک می‌کرد چرت‌های روزانه‌اش طولانی نشود و زمان بین خواب و بیداری، خلاقیت او را تقویت می‌کرد.

به نظر می‌رسد او تا حدی درست می‌گفت. دن دنیس، روانشناس دانشگاه یورک، می‌نویسد: «در سال ۲۰۲۱، دانشمندان فرانسوی ادعای ادیسون را آزمایش کردند.» نتیجهٔ این مطالعه که از عنوانش هم مشخص بود، این بود: شروع خواب نقطهٔ طلایی برای خلاقیت است.

در این مطالعه، شرکت‌کنندگان با یک مسئلهٔ ریاضی مواجه شدند که یک «قانون پنهان» داشت که می‌توانست به حل سریع‌تر آن کمک کند. بعد از یک چرت کوتاه، که با روش نگه داشتن فنجانی برای ایجاد صدای بلند هنگام خواب انجام می‌شد، شرکت‌کنندگان دوباره به مسئله فکر کردند. کسانی که پس از یک چرت کوتاه بیدار شدند، موفق‌تر از کسانی بودند که یا بیدار ماندند یا به خواب عمیق رفتند.

دنیس به مطالعهٔ دیگری اشاره می‌کند که همین یافته را تأیید کرده است: «مشخص شد ادیسون درست می‌گفت؛ شروع خواب واقعاً یک نقطهٔ طلایی خلاقانه است و خوابیدن درحال فکر کردن به مسئله جواب می‌دهد.»

البته، واضح است که نمی‌توان در هر موقعیتی مثل امتحان رانندگی گفت «فقط می‌خواهم چشم‌هایم را برای یک دقیقه ببندم.» در برخی شرایط، خوابیدن روی مسئله عملی نیست و این مقاله قصد آموزش این روش را ندارد.

اما این تحقیقات، تصویری از برخی مطالعات جذاب در این زمینه ارائه می‌دهد. هنوز چیزهای زیادی دربارهٔ تأثیر خواب بر مغز ما کشف نشده است. اما خوب است بدانیم که مثل بسیاری از نصایح مادربزرگ‌ها، «خوابیدن درحال فکر کردن به مسئلهٔ سخت» واقعاً توصیه‌ای علمی و مؤثر است.