چرا وقتی سرما می‌خوریم، دچار آبریزش بینی می‌شویم؟

آبریزش بینی شاید در نگاه اول علامتی ساده، آزاردهنده و پیش‌پاافتاده به نظر برسد؛ چیزی که معمولاً با یک دستمال کاغذی حل‌وفصل می‌شود. اما از دید علم، این پدیده یکی از پیچیده‌ترین و هوشمندانه‌ترین واکنش‌های بدن در برابر محیط اطراف است. چه هنگام سرماخوردگی، چه در واکنش به گرده گیاهان، هوای سرد یا حتی یک غذای تند، آبریزش بینی حاصل مجموعه‌ای هماهنگ از فرایندهای عصبی، ایمنی، عروقی و سلولی است.

علم امروز به‌خوبی می‌داند که آبریزش بینی صرفاً «نشتی ساده» نیست، بلکه پیامد مستقیم فعالیت سیستم دفاعی بدن است. برای درک این‌ موضوع که چرا آبریزش بینی رخ می‌دهد، ابتدا باید به نقش واقعی بینی توجه کرد. بینی صرفاً مجرایی برای عبور هوا نیست، بلکه مانند یک سامانه تصفیه زنده و فعال عمل می‌کند.

هوایی که وارد بینی می‌شود، پیش از رسیدن به ریه‌ها گرم و مرطوب می‌شود و هم‌زمان ذرات معلق، ویروس‌ها و باکتری‌ها در مسیر به دام می‌افتند. این فرایند پیوسته باعث می‌شود دستگاه تنفسی تحتانی در برابر عوامل آسیب‌زا محافظت شود.

این کار به کمک مخاط (موکوس) و مژک‌های میکروسکوپی انجام می‌شود. مخاط مانند تله‌ای چسبناک عمل می‌کند و عوامل مهاجم را به دام می‌اندازد، و مژک‌ها آن‌ها را به‌سمت گلو هدایت می‌کنند تا بلعیده یا دفع شوند.

در حالت عادی، این سیستم بی‌سروصدا و بدون جلب توجه کار می‌کند. اما وقتی چیزی این تعادل را به هم بزند، بینی وارد وضعیت هشدار می‌شود.

آبریزش بینی معمولاً از جایی آغاز می‌شود که بدن وجود یک عامل مزاحم یا تهدید بالقوه را تشخیص می‌دهد. این عامل می‌تواند یک ویروس بیماری‌زا مانند عامل سرماخوردگی یا آنفلوآنزا باشد، اما همیشه پای عفونت در میان نیست.

همان‌طور که کلینیک کلیولند توضیح می‌دهد، گاهی آلرژن بی‌خطری مانند گرده گیاهان یا ذرات گردوغبار کافی است تا سیستم ایمنی وارد حالت هشدار شود. در برخی شرایط نیز هوای سرد و خشک با تحریک پوشش داخلی بینی چنین واکنشی را برمی‌انگیزد، یا حتی یک تحریک عصبی ساده، مانند خوردن غذای تند، می‌تواند این فرایند را فعال کند.

با وجود تفاوت این عوامل، پاسخ بدن در همه آن‌ها یکسان است: افزایش تولید مخاط. بدن با این فرمان مشترک تلاش می‌کند مسیرهای بینی را شست‌وشو دهد، عامل محرک را به دام بیندازد و هرچه سریع‌تر آن را از دستگاه تنفسی خارج کند.

وقتی ویروس یا آلرژن وارد بینی می‌شود، سلول‌های پوشاننده مخاط بینی آن را شناسایی می‌کنند و بلافاصله موادی شیمیایی به نام سایتوکین‌ها آزاد می‌کنند. این مولکول‌ها پیام‌رسان‌های سیستم ایمنی هستند و چند دستور هم‌زمان صادر می‌کنند:

• سلول‌های ایمنی را به محل فرا می‌خوانند
• باعث التهاب بافت بینی می‌شوند
• به غدد مخاطی فرمان می‌دهند که مخاط بیشتری ترشح کنند

نتیجه این فرمان‌ها همان چیزی است که ما احساس می‌کنیم: آبریزش، گرفتگی و گاهی عطسه.

زمانی که بدن مخاط بیشتری تولید می‌کند، دو هدف اصلی را دنبال می‌کند: اول، به دام انداختن عامل مهاجم مانند ویروس‌ها، آلرژن‌ها یا ذرات تحریک‌کننده، و دوم، شست‌وشوی مسیرهای تنفسی و دفع آن‌ها از بدن. به بیان ساده، بدن پیام روشنی دارد: «اگر خطر وارد شده، بگذار با سیل مخاط آن را بیرون ببریم.»

به همین دلیل است که در مراحل اولیه سرماخوردگی، ترشحات بینی معمولاً شفاف و آبکی هستند؛ این مایع برای شست‌وشو مؤثرتر است. با پیشرفت عفونت، مخاط ممکن است غلیظ‌تر و رنگی‌تر شود که نشانه حضور سلول‌های ایمنی و بقایای نبرد سلولی است.

هم‌زمان با فعال‌شدن سیستم ایمنی، رگ‌های خونی داخل بینی گشاد می‌شوند. این گشادشدن باعث می‌شود که مایعات از دیواره رگ‌ها نشت کنند، بافت بینی متورم شود و ترشحات افزایش یابد. در واکنش‌های آلرژیک، ماده‌ای به نام هیستامین نقش کلیدی دارد. هیستامین نفوذپذیری رگ‌ها را بالا می‌برد و مستقیماً باعث آبریزش بینی، خارش و عطسه می‌شود.

همه آبریزش‌های بینی به‌دلیل عفونت یا آلرژی رخ نمی‌دهند. گاهی اوقات سیستم عصبی پاراسمپاتیک که نقش اصلی آن «استراحت و ترمیم» بدن است، فعال و باعث تحریک غدد مخاطی بینی می‌شود. این اتفاق می‌تواند در شرایطی مانند خوردن غذای تند، تغییر ناگهانی دما یا حتی تجربه احساسات شدید رخ دهد.

در چنین مواقعی، بدون وجود هیچ ویروس یا آلرژن، بینی شروع به تولید مخاط می‌کند. به همین دلیل است که برخی افراد هنگام خوردن غذای تند ناگهان دچار آبریزش بینی می‌شوند؛ پدیده‌ای که در پزشکی به آن رینیت چشایی گفته می‌شود.

از دید علم، پاسخ روشن است: آبریزش بینی نه‌تنها بد نیست، بلکه نشانه عملکرد صحیح بدن است. این پدیده نشان‌دهنده این است که: سیستم ایمنی بدن تهدید را تشخیص داده، بدن در حال دفاع است و مکانیسم‌های پاک‌سازی برای بیرون‌راندن عامل مهاجم فعال شده‌اند.

بااین‌حال، مفیدبودن آبریزش بینی به معنای تحمل بی‌دلیل آن نیست؛ علم پزشکی امروز راهکارهای متعددی برای کاهش علائم آبریزش بینی ارائه می‌دهد، بدون اینکه از قدرت سیستم ایمنی کاسته شود.

داروهایی که برای آبریزش بینی استفاده می‌شوند، معمولاً هدفشان یکی از مراحل فرایند دفاعی بدن است. برخی داروها مانند آنتی‌هیستامین‌ها به هیستامین که باعث التهاب و آبریزش می‌شود حمله می‌کنند و آن را کاهش می‌دهند.

داروهای دکونژستانت (ضداحتقان‌ها) هم رگ‌های خونی بینی را منقبض می‌کنند تا گرفتگی بینی کم شود. همچنین، برخی اسپری‌های بینی می‌توانند تولید مخاط را کاهش دهند یا آن را رقیق کنند تا راحت‌تر از بینی خارج شود. در مجموع، این داروها برای کاهش علائم آبریزش بینی کار می‌کنند، بدون اینکه از عملکرد سیستم ایمنی بدن جلوگیری کنند.

برای کاهش آبریزش بینی و کنترل التهاب دستگاه تنفسی، برخی غذاها می‌توانند مفید باشند، به‌خصوص غذاهایی که سیستم ایمنی را تقویت کرده و التهاب را کاهش می‌دهند:

• غذاهای سرشار از ویتامین C: مرکبات، کیوی، فلفل دلمه‌ای، توت‌ها. این ویتامین به تقویت سیستم ایمنی و کاهش شدت سرماخوردگی کمک می‌کند.
• غذاهای حاوی ویتامین A و بتاکاروتن: هویج، کدو، اسفناج و فلفل قرمز، که سلامت مخاط بینی و پوشش داخلی دستگاه تنفسی را حمایت می‌کنند.
• غذاهای دارای زینک (روی): گوشت، مغزها، دانه‌ها و حبوبات؛ روی می‌تواند از تکثیر ویروس‌های تنفسی جلوگیری کند.
• غذاهای ضدالتهابی و امگا-۳: ماهی چرب (سالمون، ماهی خال‌خالی)، گردو و دانه چیا؛ این مواد التهاب را کاهش می‌دهند و آبریزش بینی را تسکین می‌دهند.
• سیر و زنجبیل تازه: خواص ضدویروسی و ضدالتهابی دارند و می‌توانند در کاهش علائم سرماخوردگی موثر باشند.
• مایعات گرم: سوپ مرغ، چای گیاهی و آب گرم باعث رقیق شدن مخاط و تسهیل تخلیه آن می‌شوند.