زنگ هشدار مشترک؛ چگونه گربه‌ها و مارها برای دفاع از خود، صدای «فیس» را تکامل دادند؟

صدای فیس گربه‌ای عصبانی، یکی از شناخته‌شده‌ترین زنگ‌های هشدار در طبیعت است. اما آیا می‌دانستید که این رفتار دفاعی ممکن است میراثی باستانی و تقلیدی هوشمندانه از یکی از ترسناک‌ترین شکارچیان زمین، یعنی مارها باشد؟ این پدیده که در سراسر قلمرو حیوانات دیده می‌شود، ابزار ارتباطی قدرتمندی برای بقا محسوب می‌شود.

اگر به گربه‌ای عصبانی برخورد کنید، ماری را در طبیعت ناراحت کنید یا بیش‌از‌حد به خانواده‌ای از غازها نزدیک شوید، احتمالاً با یک صدای مشابه مواجه می‌شوید: «فیس» تیز و خشمگین. این صدای هشداردهنده که به صورت هیس بلند و کشیده شنیده می‌شود، در بسیاری از حیوانات، از خزندگان گرفته تا پستانداران و حتی برخی پرندگان دیده می‌شود. این واقعیت نشان می‌دهد که فیس‌کردن یک راه ارتباطی بسیار گسترده و رایج در دنیای جانوران است.

اما چرا موجودات مختلف چنین صدایی تولید می‌کنند، چه حیوانی اولین بار این رفتار را نشان داد و چرا معمولاً این صدا به‌عنوان هشدار استفاده می‌شود؟

فیس‌کردن گسترده‌ترین صدای هشدار در مهره‌داران است و جالب آن که این صدا بین حیوانات مختلف، حتی با اندازه‌ها و گونه‌های متفاوت، شباهتی شگفت‌آور دارد. این صداها در دسته «اصوات تنفسی یا تهویه‌ای» قرار می‌گیرند و در مهره‌داران توسط دستگاه تنفسی تولید می‌شوند، به این معنا که خود تنفس و جریان هوا نقش کلیدی در ایجاد این صدا دارد.

در مارها، فیس‌کردن مکانیسمی متفاوت دارد. صدای فیس مارها با عبور هوا از گلوتیس و مکیده‌شدن آن از این ساختار لوله‌ای شکل ایجاد می‌شود. گلوتیس که در پایه دهان قرار دارد، به نای متصل می‌شود و مسیر هوا را به شش‌ها هدایت می‌کند. وقتی مارها تهدیدی را احساس می‌کنند و می‌خواهند فاصله ایجاد کنند، هوا با فشار از گلوتیس عبور می‌کند و صدای تیز و هشداردهنده‌ای تولید می‌شود. فشار هوا، همان چیزی است که صدای واضح و بلند هیس را ایجاد می‌کند و باعث می‌شود حتی بدون حرکت بدن، پیام هشدار به دیگران منتقل شود.

بااین‌حال، در حشرات که توانایی کنترل دقیق هوا از طریق دهان را ندارند، روش متفاوتی برای تولید فیس استفاده می‌شود. نمونه‌ی شاخص، سوسک هیسینگ ماداگاسکار (Gromphadorhina portentosa) است که صدای فیس خود را از طریق سوراخ‌هایی به نام اسپیراکل تولید می‌کند.

اسپیراکل‌ها منافذ کوچکی هستند که به صورت جفت‌جفت در طول بدن سوسک قرار دارند و عملکردی مشابه بینی دارند. عبور هوا از این سوراخ‌ها، صدای مشخصی تولید می‌کند که شبیه به پنچرشدن لاستیک یا خروج ناگهانی هوا است و باعث هشداردهی می‌شود. این نمونه نشان می‌دهد که حتی حشرات هم با سازوکاری متفاوت، توانسته‌اند صداهای هشداردهنده و شناسایی‌پذیر تولید کنند.

بیشتر حیوانات فیس‌کننده، این صدا را به منظور دفاع و هشدار استفاده می‌کنند؛ یعنی برای ترساندن دشمنان بالقوه و بزرگ‌تر نشان‌دادن جثه‌ی خود. این تاکتیک رایج در طبیعت به کاهش مواجهه مستقیم و درگیری کمک می‌کند و شانس بقا را افزایش می‌دهد.

هرچند هیچ شواهد مستقیمی وجود ندارد که ثابت کند گربه‌ها فیس خود را برای تقلید از مارها تکامل داده‌اند، به‌طور گسترده تصور می‌شود که چنین است. گربه‌سانان در پنج قاره‌ی زمین زندگی می‌کنند و مارها تقریباً در همه جا به‌جز جنوبگان یافت می‌شوند، بنابراین زیستگاه‌های آن‌ها به‌طور گسترده‌ای هم‌پوشانی دارد.

همچنین گمان می‌رود که مارها بیش از صد میلیون سال پیش تکامل یافتند، در حالی‌که جد مشترک گربه‌ها تازه همین ۱۰ تا ۱۲ میلیون سال پیش زندگی می‌کرده است. این فاصله‌ی زمانی نشان می‌دهد که گربه‌ها ممکن است با تقلید صدای مار، از ترس ذاتی دیگر حیوانات نسبت به مارها بهره‌برداری کرده باشند.

گربه‌ها و مارها مانند بسیاری از گونه‌های منقرض شده و زنده‌ی زمین، یک جد مشترک داشته‌اند که حدود ۳۰۰ میلیون سال پیش زندگی می‌کرد. هر دو به خانواده «آمنیوتا» تعلق دارند؛ گروهی از مهره‌داران چهاراندام که شامل همه‌ی خزندگان، پرندگان و پستانداران می‌شود. این گروه بعدها به دو شاخه تقسیم شد: سیناپسیدا که همه‌ی پستانداران امروزی را شامل می‌شود و ساروپسیدا که شاخه‌ی خزندگان است. پس از این تقسیم، مسیر تکاملی آن‌ها جدا شد، بنابراین، شباهت‌های رفتاری مانند فیس‌کردن نمونه‌ای از «تکامل همگرا» است؛ یعنی دو گونه‌ی کاملاً جداگانه، با اهداف مشابه، رفتار مشابهی را رشد داده‌اند.

موفقیت مارها در دفاع از بدن بدون اندام و برخی گونه‌های آن‌ها در تولید زهرهای قوی، باعث شده است که سایر حیوانات، مانند گربه‌ها نیز تقلید صوتی را به‌عنوان راهکاری برای بهره‌برداری از ترس ذاتی دیگر حیوانات نسبت به مارها در پیش گیرند. جالب آن که برخی دیگر از گونه‌های مار، حتی مارهای بدون زهر، ممکن است در بسامد هیس خود تقلید صوتی از مارهای زهرآگین نشان دهند.

بااین‌حال، فیس‌کردن برای مارها بدون هزینه نیست. پژوهشی در سال ۲۰۲۴ نشان داد که این عمل باعث افزایش چشمگیر نرخ سوخت‌و‌ساز و از‌دست‌دادن آب بدن می‌شود و سلامت مار را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

بنابراین، دفعه‌ی بعدی که گربه‌تان هنگام جابه‌جایی روی مبل فیس می‌کند یا با ماری عصبی مواجه می‌شوید، به یاد داشته باشید که آن‌ها پرخاشگر نیستند؛ بلکه فقط یکی از مؤثرترین ابزارهای ارتباطی تکامل را به کار می‌برند تا پیام هشدار خود را انتقال بدهند و از درگیری‌های مستقیم جلوگیری کنند.