زامبی‌ساز صدمیلیون‌ساله؛ فسیل نادر کهربا قدمت باورنکردنی قارچ اوفیوکوردیپس را فاش کرد

در اعماق کهربایی که میلیون‌ها سال پیش از درختی تراوش شده بود، صحنه‌ای وحشتناک برای ابد به ثبت رسیده: قارچی مرموز از بدن شفیره‌ی یک مورچه بیرون زده است. این کشف نادر و اتفاقی، نگاه دانشمندان به تاریخچه‌ی اوفیوکوردیپس، قارچ زامبی‌ساز معروف را دگرگون کرده و نشان داده که این انگل، احتمالاً از همان آغاز پیدایش مورچه‌ها در کمین قربانیان خود بوده است.

حدود ۱۰۰ میلیون سال پیش، قطره‌ای از صمغ درخت، نمایی تکان‌دهنده از قارچی را در دل کهربایی حفظ کرد که از بدن شفیره‌ی یک مورچه بیرون می‌زد. قارچ‌های اوفیوکوردیپس (Ophiocordyceps)، معروف به «قارچ مورچه زامبی»، گونه‌هایی چون مورچه، مگس یا کرم پروانه را آلوده می‌کنند. مورچه‌ی آلوده، در واپسین لحظات عمرش، با رفتاری عجیب و از پیش‌برنامه‌ریزی‌شده، لانه را ترک می‌کند، از ساقه‌ای بالا می‌رود و با آرواره‌هایی قفل‌شده به برگ می‌چسبد. کمی بعد، قارچ از پشت بدنش بیرون می‌زند و هاگ‌هایی آزاد می‌کند که شکارچیان بعدی را هدف قرار می‌دهند.

توانایی عجیب قارچ مورچه زامبی در کنترل رفتار قربانی، الهام‌بخش آثار داستانی مانند آخرین بازمانده از ما (The Last of Us) بوده، اما نقطه‌ی آغاز این هم‌زیستی مرگبار، همچنان در سایه‌ای از ابهام باقی مانده بود.

به‌گزارش ساینس‌نیوز، کانراد لاباندیرا، دیرینه‌شناس در موزه‌ی ملی تاریخ طبیعی آمریکا، می‌گوید: «به‌ندرت اتفاق می‌افتد که قارچ‌ها در فسیل‌ها باقی بمانند، چون بدن آن‌ها نرم است و خیلی زود تجزیه می‌شود. بنابراین، یافتن قارچی که هنوز درون بدن میزبانش باشد، اتفاقی بسیار نادر و ارزشمند است.»

جریان کشف شگفت‌انگیز و نادر از این قرار است که دیرینه‌شناسی به‌نام یوهوئی ژوانگ، در زیرزمین آزمایشگاه دانشگاه یون‌نان در چین، در حال بررسی نمونه‌های قدیمی بود که فسیل شفیره‌ای از یک مورچه نظرش را جلب کرد. چیزی از پشت شفیره بیرون زده بود. ابتدا فکر کرد این زائده شاید بال در حال رشد باشد که در مورچه‌های نر و ملکه دیده می‌شود؛ اما اسکن سه‌بعدی فسیل، تصویر متفاوتی را نشان داد: قارچی از یکی از غدد پشتی مورچه که معمولاً آنتی‌بیوتیک تولید می‌کند، بیرون زده بود.

مشخصات قارچ، از شکل هاگ‌ها گرفته تا ساختار گنبدی‌شکلی که از آن رشد کرده بود، شباهت خیره‌کننده‌ای به گونه‌های مدرن اوفیوکوردیپس داشت. ژوانگ که شگفت‌زده شده بود، بررسی‌های بیشتری انجام داد و فسیلی دیگر از یک مگس آلوده به قارچ یافت که آن‌هم شباهت‌هایی به قارچ‌های زامبی امروزی داشت.

بررسی قدمت نمونه‌ها نشان داد که هر دو فسیل به حدود ۹۹ میلیون سال پیش باز می‌گردند. لاباندیرا توضیح می‌دهد که این موضوع نشان‌دهنده‌ی تنوع میزبانی اوفیوکوردیپس، حتی در آن دوران دور است. او می‌گوید: «نیاکان این قارچ‌ها احتمالاً از همان زمان در حال آلوده‌سازی گروه‌های مختلفی از حشرات بوده‌اند.»

با‌این‌حال، چون شفیره‌ها توانایی حرکت ندارند، ژوانگ تأکید می‌کند که نمونه‌ی خاص تازه کشف‌شده احتمالاً تحت کنترل رفتاری قارچ قرار نگرفته بود. به‌گفته‌ی او، ممکن است یک مورچه‌ی بالغ پس از شناسایی آلودگی، شفیره را از لانه خارج کرده باشد؛ اقدامی که به قارچ فرصت داده در محیط باز رشد کند و هاگ‌هایش را آزاد سازد.

در پایان این روایت چند میلیون ساله، لاباندیرا می‌گوید: «اگر مگس یا مورچه باشید، این داستان واقعاً کابوس است.»

یافته‌ها در نشریه Proceedings of the Royal Society B منتشر شده است.