کشف بی‌سابقه: قدیمی‌ترین فسیل مورچه دنیا با قدمت ۱۱۳ میلیون سال

فسیل جدیدی از حشره‌ای کوچک در قطعه‌ای از سنگ‌آهک در برزیل یافت‌شده که قدیمی‌ترین نمونه‌ی شناسایی‌شده مورچه تا به امروز است. جالب‌تر آنکه این مورچه به زیرخانواده‌ای منقرض‌شده به نام Haidomyrmecinae تعلق دارد که به آن‌ها «مورچه‌های جهنمی» نیز گفته می‌شود. این مورچه‌ها آرواره‌هایی داسی‌شکل و عمودی داشتند که از آن‌ها برای سوراخ کردن و گیر‌انداختن شکارشان استفاده می‌کردند.

به گونه‌ی تازه کشف‌شده، نام علمی وولکنیدریس کرتنسیس (Vulcanidris cratensis ) داده شده است. اندرسون لپکو، حشره‌شناس موزه‌ی جانورشناسی دانشگاه سائوپائولو در برزیل، می‌گوید: «تیم ما گونه‌ای جدید از مورچه‌های فسیلی را کشف کرده که بدون تردید قدیمی‌ترین مدرک زمین‌شناسی از مورچه‌ها به شمار می‌آید.»

لپکو می‌افزاید آنچه کشف جدید را به‌طور ویژه جذاب می‌کند، این است که این گونه به گروه منقرض‌شده‌ی مورچه‌های جهنمی تعلق دارد که به دلیل ویژگی‌های شکارگری شگفت‌انگیز خود شهرت دارند. با اینکه این گونه به دودمانی بسیار کهن تعلق دارد، در همان زمان نیز ویژگی‌های بدنی بسیار تخصص‌یافته‌ای داشته که نشان از رفتارهای شکارگری منحصربه‌فرد آن‌ دارد.

بااین‌حال، هیچ مورچه‌ای در حال حاضر شبیه به مورچه‌های جهنمی نیست. این خانواده به‌دلیل ساختار خاص و گاه پرزرق‌وبرق سرشان شناخته می‌شوند که ممکن است شامل خارهای تقویت‌شده با فلز باشد. همچنین فک آن‌ها برخلاف سایر مورچه‌های امروزی که به صورت جانبی حرکت می‌کند، به شکل عمودی (بالا و پایین) باز و بسته می‌شود.

گروه مورچه‌های جهنمی عمدتاً از نمونه‌های حفظ‌شده در کهربا در اروپا، آسیا و آمریکای شمالی شناخته شده‌اند که مربوط به حدود ۸۰ تا ۱۰۰ میلیون سال پیش هستند. در مقابل، گونه‌ی جدید وولکنیدریس کرتنسیس  یک فسیل به‌طرز شگفت‌انگیز خوب حفظ‌شده از لایه‌ی فسیلی کراتو است؛ نوعی بستر فسیلی که فسیل‌ها را با جزئیات استثنائی ارائه می‌کند.

کشف چندین رکورد را همزمان جابه‌جا می‌کند. این نخستین مورچه‌ی جهنمی است که از اثر فسیلی برجای مانده در سنگ (و نه کهربا) شناخته شده و همچنین اولین نمونه‌ای محسوب می‌شود که در قاره‌ی آمریکای جنوبی کشف شده است؛ موضوعی که نشان می‌دهد مورچه‌های جهنمی بسیار قدیمی‌تر و قلمرویشان بسیار گسترده‌تر از آن چیزی بوده‌ که پیش‌تر تصور می‌کردیم.

پژوهشگران برای تحلیل فسیل جدید، از تصویربرداری میکرو-CT استفاده کردند تا ویژگی‌های کالبدشناختی آن را از اثر مسطح‌شده در سنگ‌آهک کراتو استخراج کنند. آن‌ها دریافتند که این گونه بیشترین قرابت را با گونه‌ی Aquilomyrmex huangi دارد؛ مورچه‌ای از ۹۹ میلیون سال پیش که در کهربایی در میانمار یافت شده بود.

لپکو می‌گوید: «با اینکه انتظار داشتیم ویژگی‌های مورچه‌های جهنمی را ببینیم، از مشخصات دستگاه تغذیه‌ای آن شگفت‌زده شدیم. کشف مورچه‌ای با این درجه از تخصص کالبدی از ۱۱۳ میلیون سال پیش، باورهای ما درباره‌ی سرعت تکامل این سازگاری‌های پیچیده در مورچه‌ها را به چالش می‌کشد. این شکل‌گیری‌های ظریف مورفولوژیک نشان می‌دهد که حتی نخستین مورچه‌ها نیز استراتژی‌های شکارگری پیچیده‌ای، متفاوت از نمونه‌های امروزی داشته‌اند.»

گمان می‌رود مورچه‌ها نخستین بار بین اواخر دوره‌ی ژوراسیک و اوایل دوره کرتاسه پدید آمده باشند و مورچه‌های جهنمی احتمالاً اولین شاخه‌ای باشند که از خط اصلی مورچه‌ها جدا شدند.

محققان در مقاله خود می‌نویسند:‌ «گونه‌ی تازه گزارش‌شده، قدیمی‌ترین مورچه‌ی قطعی شناخته‌شده برای علم و همچنین کامل‌ترین شواهد موجود از تکامل اولیه مورچه‌ها در سوابق فسیلی است. مورچه‌های جهنمی ممکن است برای مدت طولانی همزمان با گسترش گیاهان گلدار در دوران کرتاسه دوام آورده باشند، پیش از آنکه رویدادهای زمین‌شناسی در پایان آن دوران تأثیر مهمی بر آن‌ها بگذارد.»

تحقیق در مجله Current Biology منتشر شده است.