با مورچه‌ها درگیر نشوید؛ آن‌ها دشمنانشان را فراموش نمی‌کنند

مورچه‌ها برخوردهایشان با اعضای لانه دیگر را به خاطر می‌سپارند و با هر عضو آن لانه بر اساس همان تجربه رفتار می‌کنند. با اینکه این توانایی با توجه به مغز کوچک مورچه‌ها شگفت‌انگیز است، می‌تواند توضیح دهد چرا مورچه‌ها یکی از معدود گونه‌هایی هستند که مانند انسان‌ها، درگیر جنگ‌های طولانی‌مدت می‌شوند.

مورچه‌ها اعضای لانه خود را از طریق بو می‌شناسند و با آن‌ها رفتاری متفاوت از مورچه‌های لانه‌های دیگر دارند. آن‌ها اغلب به دلیل رقابت بر سر غذا، با لانه‌های همسایه درگیر نبردهای شدیدی می‌شوند. مثل تمام جنگ‌ها، این جنگ‌ها برای هر دو طرف هزینه‌ای دارد و می‌تواند به‌عنوان مکانیسم کنترل طبیعی عمل کند. با‌این‌حال، استثنائاتی هم وجود دارد.

یکی از دلایلی که مورچه‌های آتشین در حد بسیار بالا در سطح جهانی مهاجم شده‌اند، این است که آن‌ها ابرکلنی تشکیل می‌دهند و مورچه‌های لانه‌های همسایه به هم می‌پیوندند تا به جای هدردادن انرژی در جنگ با یکدیگر، به سرکوب سایر گونه‌ها بپردازند.

مطالعات گذشته نشان داده‌اند مورچه‌ها نسبت‌به اعضای لانه‌های نزدیک‌تر نسبت‌به اعضای لانه‌های دورتر، پرخاشگرتر رفتار می‌کنند. تیمی از دانشمندان به رهبری دکتر ولکر نرینگ از دانشگاه فرایبورگ تصمیم گرفتند علت این موضوع را بررسی کنند. آن‌ها نمونه‌ای از مورچه‌های سیاه باغچه (Lasius niger) را در شرایطی قرار دادند که برخی از آن‌ها با اعضای لانه خود ملاقات کردند و برخی دیگر با اعضایی یکی از دو لانه رقیب روبه‌رو شدند.

برخوردها کوتاه بود؛ اما به مدت پنج روز تکرار شد. در طول این مدت، رفتارهای پرخاشگرانه مثل گازگرفتن، پاشیدن اسید یا باز کردن فک‌ها به‌عنوان تهدید دربرابر مورچه‌های غیر از لانه، بیشتر شد. پژوهشگران سپس هر سه گروه مورچه‌ را به ملاقات با مورچه‌های لانه  A فرستادند.

مورچه‌هایی که قبلاً با مورچه‌های لانه A ملاقات کرده بودند، در این مرحله بیشتر از مورچه‌هایی که فقط با اعضای لانه خود یا با مورچه‌های لانه B روبه‌رو شده بودند، رفتار پرخاشگرانه نشان دادند. ملاقات با مورچه‌های لانه B باعث نمی‌شد مورچه‌ها دربرابر مورچه‌های لانه A رفتار پرخاشگرانه‌تری از خود نشان دهند. براین‌اساس، فقط ملاقات با مورچه‌ای از لانه‌ای دیگر به تنهایی باعث نمی‌شد مورچه‌ها پرخاشگر شوند.

وقتی مورچه‌ها مرتباً با مورچه‌های لانه‌ای دیگر روبه‌رو می‌شوند، این امر نشان می‌دهد که احتمالاً در رقابت برای غذا هستند. با‌این‌حال، وقتی برخوردها کم اتفاق می‌افتد، نشان می‌دهد رقابت به دلیل جغرافیا یا به خاطر وابستگی به منابع غذایی مختلف محدود است. در این موارد، دلیلی برای شروع درگیری که به هر دو طرف آسیب بزند، وجود ندارد.

با‌این‌حال، قبل از پژوهش جدید، مکانیزم این امر مشخص نبود. این مطالعه نشان می‌دهد مورچه‌ها بوی خاص لانه مورچه‌هایی را که با آن‌ها روبه‌رو می‌شوند، به خاطر می‌سپارند. نرینگ در بیانیه‌ای گفت:  «اغلب فکر می‌کنیم حشرات مانند ربات‌های از پیش ‌برنامه‌ریزی‌شده عمل می‌کنند. مطالعه‌ی ما شواهد جدیدی ارائه می‌دهد که نشان می‌دهد مورچه‌ها از تجربیات خود یاد می‌گیرند و می‌توانند کینه‌ورزی کنند».

اثر مشابهی به نام «اثر همسایه بد» را در انسان‌ها هم می‌توان دید. یکی از ویژگی‌هایی که معمولاً مورد انتقاد قرار می‌گیرد، این است که مردم بیشتر تمایل دارند علیه کسانی که نزدیک‌تر به آن‌ها هستند بجنگند. برای مثال، به جای اینکه علیه دشمنان دورتر متحد شوند، سر مسائل کوچک سیاسی یا دینی با هم درگیر می‌شوند.

فیلم «زندگی برایان» با طنزپردازی درباره این موضوع به یک اثر برجسته فرهنگی تبدیل شد. در سریال «بازی تاج‌وتخت» نیز با اینکه داستان در دنیای فانتزی اتفاق می‌افتاد، این موضوع به‌طور واقعی‌تری نشان داده شد؛ چون بسیاری از شخصیت‌ها ترجیح می‌دادند با همسایگان خود بجنگند، به‌جای اینکه با دشمنی که می‌توانست همه را از بین ببرد، مبارزه کنند.

انسان‌ها مثل مورچه‌ها نیستند و گاهی می‌توانند تهدیدها را منطقی‌تر بررسی کنند. اگر بفهمیم چه عواملی باعث شده این رفتارها در طول تکامل شکل بگیرند، شاید یاد بگیریم که منطقی‌تر عمل کنیم. البته، راه‌حل این موضوع ساده نیست؛ مثلاً این‌طور نیست که با عطر زدن به دشمن، کاری کنیم تجربه‌ی گذشته‌ی بد یادش نیاید!

آزمایش‌هایی که روی مورچه‌ها انجام شد، نشان می‌دهد از دیدگاه تئوری، دو کلنی مورچه می‌توانند بدون درگیری در کنار هم زندگی کنند، سپس مورچه‌ای می‌تواند به اندازه کافی پرخاشگرانه عمل ‌کند و موجب واکنش مورچه‌های دیگر شود و این امر باعث می‌شود چرخه‌ای منفی شروع شود که درنهایت به جنگ تمام‌عیار بین دو کلنی می‌انجامد. حال خودتان قضاوت کنید که آیا چنین رفتاری در انسان‌ها هم دیده می‌شود؟

مطالعه در مجله‌ی Biology Letters منتشر شده است.