دالان گدازه‌ای عظیم در عربستان، سکونتگاه انسان‌های باستانی بود

وقتی انسان‌های باستانی در مسیر مهاجرت خود به شبه‌جزیره عربستان رسیدند، با دنیایی از ماگما روبه‌رو شدند. باریکه‌های ماگما از آتشفشان‌ها فوران کرده و چشم‌اندازی از دهانه‌ها و جریان‌های گدازه‌ای تثبیت‌شده را بر جای گذاشته بودند. بسیاری از این میدان‌های آتشفشانی با ظاهر فرازمینی، با بقایای باستان‌شناسی (از سکونتگاه‌های کوچک گرفته تا سازه‌های عظیم حیوانی) آراسته شده‌اند و قدمت برخی از آن‌ها به هزاران سال پیش می‌رسد.

اطلاعات اندکی از هویت و سبک زندگی این انسان‌های باستانی در دسترس است. اما مطالعه‌ای که به تازگی در مجله‌ی پلاس وان منتشر شده است، برای اولین بار از شواهدی رونمایی می‌کند که نشان می‌دهد دالان گدازه‌ای در بیابان عربی، روزی توسط انسان‌های باستانی اشغال شده بود. باستان‌شناسان در حفاری محوطه‌ای باستانی در دشت آتشفشانی «حره خیبر» در شمال غربی عربستان سعودی، این دالان گدازه‌ را کشف کردند.

دالان گدازه راهرویی توخالی، باریک و زیرزمینی است که به طور طبیعی توسط جریان گدازه‌ی آتشفشان تشکیل می‌شود. وقتی آتشفشانی فوران می‌کند، رودخانه‌هایی از گدازه جاری می‌شود و هنگامی که سطح رودخانه‌ی گدازه سرد و جامد می‌شود، سنگ‌های مذاب و داغ در زیر سطح به جریان می‌افتند. در نهایت، گدازه‌ی داغ از لوله‌ی تشکیل‌شده بین سطح جامد و زمین خارج می‌شود و تونلی را در پشت سرش به جای می‌گذارد.

متیو استوارت، دیرین‌شناس از دانشگاه گریفیث استرالیا و یکی از نویسندگان مطالعه، به نیویورک‌تایمز گفت: «نمونه‌ی کشف‌شده اولین شواهد روشنی است که نشان می‌دهد این غارها توسط انسان اشغال شده بود.»

حفاری در نزدیکی ورودی یکی از غارهای ام جیرسان انجام شد و تیم در این حفاری بیش از ۶۰۰ استخوان حیوان، بقایای انسانی و ۴۴ قطعه ابزار سنگی کشف کردند. قدیمی‌ترین ابزار سنگی کشف‌شده حدود ده هزار سال و قدیمی‌ترین استخوان انسان حدود هفت هزار سال قدمت دارند.

طول تونل‌های ام جیرسان در مجموع حدود ۱۵۰۰ متر است و تاکنون فقط بخش کوچکی از آن‌ها بررسی شده است. محققان معتقدند غارهای آتشفشانی به جای اینکه به عنوان زیستگاهی دائمی برای انسان‌های اولیه عمل کنند، احتمالاً فقط ایستگاه‌های بین راهی در مسیر کوچ میان واحه‌ها بودند. یافته‌های مطالعه نشان می‌دهد که گله‌داران برای هزاران سال از واحه‌ای به واحه‌ی دیگر، در مسیرهای مشابه سفر می‌کردند.

استوارت می‌افزاید در سرتاسر عربستان هزاران غار آتشفشانی مانند ام جیرسان وجود دارد، اما مطالعه‌ی جدید با کشف بقایای باستان‌شناسی در این غارها، نویدبخش درک تازه‌ای از مهاجرت انسان‌های اولیه است.

شبه‌جزیره عربستان برای صدها هزار سال مسیر مهاجرت و محل سکونت انسان‌ها بوده است. دانشمندان در بررسی‌های گسترده‌ی سال‌های اخیر، میلیون‌ها ساختار باستانی، مانند آتشگاه‌های کنار دریاچه و سازه‌هایی مانند مقبره‌ها و مکان‌های آیینی را شناسایی کرده‌اند که این انسان‌ها از خود باقی گذاشته‌اند. قدمت بسیاری از آن‌ها به زمانی برمی‌گردد که استفاده از ابزارهای سنگی مرسوم بود.

البته زمان و ماهیت اشغال منطقه هنوز به خوبی درک نشده است، زیرا گرما و بادهای شدید بیابان، استخوان‌ها و سایر مواد آلی را تخریب می‌کند. اما زمین‌شناسان عربستانی پس از نقشه‌برداری جامع دالان‌های گدازه‌ی کشورشان، به وجود بقایای باستان‌شناسی اشاره کردند و باور داشتند که این غارها ممکن است مواد حساس را بهتر حفظ کنند.

در سال ۲۰۱۹، تیم دکتر استوارت برای صحت‌سنجی فرضیه به ام جیرسان سفر کرد و برای اولین بار دست به کاوش دالان گدازه‌ای در شبه‌جزیره عربستان زد. مطالعه‌ای قبلی که بر اساس همین کاوش انجام شد، نشان داد که کفتارها از دالان به عنوان لانه استفاده می‌کردند و بقایایی از پرندگان، خرگوش، آهو و شتر (احتمالاً طعمه) از خود به جای گذاشته بودند. دو جمجمه‌ی انسان نیز در دالان کشف شد.

مطالعه‌ی جدید تیم، شواهد بسیاری از اقامت انسان در نقاط دیگر غار را آشکار می‌کند: تکه‌های سنگ ابسیدین یا شیشه‌ی آتشفشانی (سنگ‌های تیزی که برای ساخت ابزار به کار می‌روند)، بقایای انسانی دیگر و تعداد بسیار زیادی از استخوان‌های حیوانات. محققان با استفاده از تکنیک‌های مختلف تاریخ‌گذاری، نشان دادند که انسان‌ها در طول دوره‌ای حداقل هفت هزار ساله و تا همین قرن‌های اخیر، به طور متناوب در ام جیرسان سکونت داشتند.

همچنین، هنر سنگ‌نگاری که در صخره‌های ورودی دالان کشف شد، نشان می‌دهد که این انسان‌ها به دام‌داری مشغول بودند و از حیوانات نگهداری می‌کردند. تعدادی از ۱۶ سنگ‌نگاری دالان، مردم را به همراه گاو، گوسفند، بز و گاهی با همراهی سگ‌ها، در حال گله‌داری نشان می‌دهد. دیگر طرح‌ها افرادی را نشان می‌دهند که در حال شکار آهو و بز کوهی هستند.

شواهد موجود تصویر واضحی از گذشته را به تصویر می‌کشد، اما بسیاری از دالان‌های گدازه همچنان کاوش و مطالعه نشده‌اند. تصاویر شگفت‌انگیز و ماجراهای تماشایی بسیاری احتمالاً همچنان ناشناخته باقی مانده‌اند.

مایکل پتراگلیا از دانشگاه گریفیث و یکی از نویسندگان مطالعه‌ی جدید، می‌گوید: «واضح است که دالان‌های گدازه‌ی عربستان سعودی، روش جدیدی را برای کندوکاو زمان و فضا عرضه می‌کنند.» هر کدام از این دالان‌ها می‌تواند پنجره‌ای بازنشده به روی زندگی اجداد بشر باشد. او می‌افزاید که این غار تازه شروع کار است.

همچنین، دانشمندان می‌گویند دالان‌های گدازه به عنوان مکان‌های احتمالی برای پناه دادن انسان‌ها در ماه و مریخ نیز پیشنهاد شده‌اند.