ساعتها چگونه دنیای ما را شکل دادند؟
عجیب نیست که ساعتسازها عاشق ساعت باشند. گاهسنجی یا علم و هنر زمانسنجی، دنیایی از بینهایتها است. تنها قطعات درونی پیچیدهی فناوری باعث شگفتی نیستند، بلکه تأثیر این دنیای کوچک بسیار فراتر از ردیابی زمان است. هر نوآوری اساسی در فناوری زمانسنجی، تجربهی ما از زمان را تغییر داده است.
زمان نامنظم
در عصری که دستگاههای الکترونیکی فردی با زندگی روزمرهی ما گره خوردهاند، تصور زمانی که دنیا صرفاً به چرخههای طبیعی وابسته بود، دشوار است. پیش از ظهور ابزارهایی برای اندازهگیری زمان، درک بشر از زمان بسیار نامنظم بود. در ابتدا تقویمهای قمری ظهور کردند که قدمت برخی از آنها حداقل به ۱۰ هزار سال میرسد.
بشر برای تقسیم روز خود به بخشهای کوچکتر و سازماندهی مواردی مثل روز کاری، کسبوکار و سفر، نیاز به یک دستگاه داشت. از میان اولین نمونهها میتوان به ساعت آفتابی اشاره کرد. قدمت قدیمیترین نمونهی ساعت آفتابی به ۱۳۰۰ پیش از میلاد بازمیگردد و در درهی پادشاهان مصر کشف شده است.
قدیمیترین ساعت آبی یا کلپسیدرا که منشأ نام آن کلمهی یونانی دزد آب است، نمونهای باستانی به شمار میرود. مصریان باستان از ظرفهای بازالت سیاه و مرمر سفید بهعنوان ساعت آبی استفاده میکردند که دارای حفرههایی برای جریان کند و کنترل آب در یک بازهی از پیشتعیین شده بودند. از سویی، قدمت برخی ساعتهای رسی به عصر برنز برمیگردد و در سواحل دریای سیاه یا اوکراین کنونی کشف شدند. تغییر سیستم ساعتها به کل دنیا از بابل تا ایران و هند، چین و آمریکای بومی شمالی و روم باستان گسترش یافت.
اولین تیک تاک
برای دیدن اولین پیشرفت در زمینهی گاهشماری باید به ۱۰۸۸ میلادی به استان هنان چین بازگردیم. سو سونگ از طرف امپراطور برای ساخت یک ساعت آبی بیمانند مأمور شد. هدف از ساخت این ساعت نمایش علم و مهارت سلسلهی سونگ شمالی بود.
نکتهی جالب توجه دربارهی مهندسی پیشتاز سو سونگ، معرفی اولین نمونهی چرخ دنگ است. مکانیزمی که توان چرخ دندههای ساعت را بررسی و آزاد میکند. این مجموعه از قطعات که قادر به قفل کردن و آزادسازی انرژی محرکهی منبعی مثل آب، گرانش یا یک چشمه هستند در اختراع اولین ساعتهای مکانیکی اروپایی در قرن چهاردهم مورد توجه قرار گرفتند. همچنین برای اولینبار در تاریخ، صدای «تیکتاک» با این ساعتها شنیده شد.
ماشینهای زمان
نیاز به ماشینهای لحظهشمار پیشرفته و قابل حمل، به مرور افزایش یافت. دانشمندان به ویژه ستارهشناسها که قبلاً به روشهای متغیر یا کمتر قابل اعتماد گاهشماری برای رصدهای خود تکیه میکردند، نیاز به دستگاهی داشتند که بتواند به شکلی منظم ساعتها و دقیقهها را بشمارد. ساعت آبی مثل ساعت سوسونگ در شمال منجمد میتوانست بدون استفاده بماند.
اولین صدای تیکتاک از ساعتهای آبی شنیده شد
اولین ساعتهای تماماً مکانیکی از نیروی گرانش به جای آب استفاده کردند. در این ساعتها، از وزنههای سنگینی استفاده میشد که با طناب بسته میشدند و حول محورهای استوانهای شکل میچرخیدند. این سیستم باعث میشد ابعاد ساعتها بسیار بزرگ باشد به طوری که هنگام ظهورشان، منحصر به معماریهای خاص بودند. این ساعتها فاقد صفحهی مدرج بودند و با گذر هر یک ساعت، زنگها به صدا درمیآمدند. در دهکدههای اروپایی قرون وسطایی و شهرها، این صدا از برج کلیساها و نمازخانهها شنیده میشد.
نام انگلیسی ساعت (clock) برگرفته از کلمهی لاتین قرون وسطایی clocca به معنی زنگ است. صدای زنگ تنها هر یک ساعت یک بار شنیده میشود. به این ترتیب زمان به تجربهای اشتراکی در میان جوامعی تبدیل شد که بر اساس ساعت محلی خود کار میکردند. در دنیایی بدون حمل و نقل عمومی، رسانه، تلفن یا اینترنت، بخشهای کوچکتر زمان ارزش کمی برای تودهی مردم داشتند.
در آغاز قرن شانزدهم، اولین ساعتهای کوچک ظهور کردند. این ساعتها مناسب حمل و استفاده در زندگی روزمره بودند. گرچه این ساعتها تنها در دسترس افراد ثروتمند قرار داشتند، بار دیگر تحولی را در رابطهی انسان و زمان رقم زدند.
ساعت کاری ۹ تا ۵
در دنیای ساعتسازی صنعتگران کهن، انقلاب صنعتی به فرآیندی منجر شد که ژوزف شومپیتر اقتصاددان آن را «تخریب خلاق» مینامد. انقلاب صنعتی برای ساعتسازهایی که در کارگاههای کوچک به تولید تعداد کمی از قطعات ارزشمند میپرداختند، به معنی کاهش رونق کسب و کار بود. پیشرفت در روشهای تولید و دانش مواد، منجر به افزایش کمیت تولید شد و هزینهی ساعتسازی را کاهش داد.
پیشرفتهای فناوری مثل اختراع زمانسنج دریایی توسط جان هریسون که برای محاسبهی ارتفاع از دریا به کار میرفت، ساعت را از وسیلهای در انحصار طبقهی اشراف به یک ابزار مهم علمی تبدیل کرد.
ایپی تامسون مورخ به شکلی شاعرانه نقش ساعت را در بریتانیای قرن هجدهم توصیف میکند: «ابزاری کوچک که ریتمهای جدیدی از زندگی صنعتی را تنظیم کرد.» این ترکیب یعنی جهانی که همگام با زمان پیش میرود همراه با تجربهی مالکیت ساعت، به ایجاد یک تضاد انجامید. وابستگی زیاد به شیفت کاری در کارخانهها و استثمار طبقهی فقیر و کارگر، فرصتهایی را برای اربابان بیوجدان کارخانهها فراهم کرد که تا جایی که ممکن است از کارگرانشان کار بکشند. یک کارگر کارخانهی قرن نوزدهم در داندی اسکاتلند، شرایط کاری را به این صورت توصیف کرده است:
در واقعیت هیچ ساعت منظمی وجود ندارد: اربابان و مدیران آن طور که میخواستند با ما رفتار میکردند. ساعتهای کارخانه اغلب اوقات هنگام صبح به جلو و هنگام شب به عقب کشیده میشدند و به جای اینکه ابزاری برای اندازهگیری زمان باشند، بهعنوان ابزاری برای پوشاندن تقلب و ظلم به کار میرفتند. گرچه همه این را میدانستند از حرف زدن میترسیدند و حتی کارگران از حمل ساعت واهمه داشتند زیرا معمولا افرادی که دربارهی علم زمانسنجی میدانستند اخراج میشدند.
شاید بتوان انقلاب صنعتی را بهخاطر برهمزدن تعادل زندگی و کار سرزنش کرد. در آن دوره از زمانسنجی به عنوان شکلی از کنترل اجتماعی استفاده میشد.
زمان یکبار مصرف
ساعت مکانیکی تا اواسط قرن بیستم، حکمرانی کرد. تا اینکه ظهور یک فناوری جدید به تهدیدی برای این ساعتها بدل شد. در روز کریسمس ۱۹۶۹، ساعتسازان ژاپنی سیکو به معرفی آسترون (Astron) اولین ساعت تجاری کوارتز در جهان پرداختند.
ساعت آسترون که در تبلیغات با ویژگی ۱۰۰ برابر دقیقتر از رقبای مکانیکی توصیف شده بود، قیمت پایینی نداشت. همچنین در ابتدا تنها ۱۰۰ نمونه از آن با قیمت ۴۵۰ هزار ین تولید شدند که بر اساس پول امروز برابر است با ۱۰ هزار پوند یا ۱۲ هزار دلار، اما این روند برای همیشه ادامه نیافت. در طول دورهی سرمایهگذاری انبوه بر فناوری، سادهسازی تولید و افزایش اتوماسیون، تولید ساعتهای کوارتز هم مقرونبهصرفهتر شد.
تا قرن بیستم، فقط طبقه ثروتمند میتوانستند ساعت شخصی داشته باشند
صنعت سنتی ساعتسازی که در آن زمان در سوییس رونق یافته بود، برای این تغییر آمادگی نداشت. روند سرمایهگذاری آنها روی فناوری جدید بسیار آهسته بود و باید بخشهایی را از کشورهای دیگر تأمین میکردند. این مشکل همراه با افزایش ارزش فرانک سوییس، این ساعتها را از بازار کمارزش خارج کرد. در اوایل دههی ۱۹۸۰، صنعت ساعت سوییس به دلیل تولید انبوه، در شیب فاجعهبار سقوط قرار داشت و فروپاشی صدها شرکت به رکود دنیای ساعتسازی کلاسیک انجامید. امروز از این اتفاق با عنوان «بحران کوارتز» یاد میشود.
صنعت ساعت سوییس به دست مردی به نام نیکولاس هایک نجات پیدا کرد. هایک به نوسازی اساسی باور داشت. او ایدهی تولید ساعتهای کوارتز مقرونبهصرفه از مواد ارزان قیمت مثل پلاستیک و رزین را در طیف وسیعی از طراحیهای جسورانه و مد روز مطرح کرد و برند جدید خود را سواچ (Swatch) نامید.
ساعتهای سواچ به قدری جذاب و مقرونبهصرفه بودند که روش خرید مردم و چگونگی استفاده از ساعتها را بهطور کلی تغییر دادند. پانصد سال پیش، ساعت یکی از گرانقیمتترین وسایل لوکس به شمار میرفت. امروزه میتوانید هر ساعتی را در رنگهای دلخواه از فروشگاهها خریداری کنید.
- ساعت اتمی جدید هر ۳۰۰ میلیارد سال فقط یک ثانیه عقب میافتد29 بهمن 00مطالعه '4
- ۱۱ حقیقت شگفتآور درباره زمان4 آذر 02مطالعه '7
تخریب خلاقانه ۲
یکی از بزرگترین تغییرات قرن گذشته برای ساعتسازها، گذار سریع از صنعتگری به ماشین بود. بحران کوارتز، جنگهای قیمت و کاهش بودجه از دههی ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ همه یک معنی داشتند: ماندن فضای کم برای مهارت صنعتگران. انسانها بیشتر از ماشین هزینه برمیدارند و بنابراین ساعتهای بیشتر که به دست ماشین ساخته شوند، بهتر هستند.
امروز مجدداً در فاز جدیدی قرار داریم. فناوری حتی از ساعت کوارتز هم سبقت گرفته است. اولین گوشیهای موبایل و سپس ساعتهای هوشمند به ابزارهای اصلی زمانسنجی در زندگی روزمرهمان تبدیل شدند. برای مثال اپلواچ نهتنها ساعتی دقیق با دقت ۵۰ میلیثانیه است، بلکه میتوان همزمان از آن بهعنوان گوشی، مرورگر اینترنت، کلید خودرو و حتی ردیاب تناسب اندام و تعیین سطح اکسیژن و ECG استفاده کرد.
ساعتهای هوشمند، دیگر روشی برای ردیابی زمان نیستند، بلکه ابزاری ارتباطی و منبعی عظیم از اطلاعات هم بهشمار میروند. میتوانیم قهوهی صبحانهمان را با آنها بخریم و در عین حال تبهای مربوط به سلامتی را بررسی کنیم. بهوضوح میتوان دید این دستگاهها چگونه تعاملمان با دنیای اطراف را تغییر دادهاند.