زنبورهای عسل در طبیعت از ابزار استفاده می‌کنند

زنبورعسل آسیایی (آپیس سرانا) فقط در جستجوی گل‌ها نیست. این زنبور در برخی مناطق، به‌دنبال مدفوع نیز می‌گردد. براساس مطالعه‌ای که روی کندوهای زنبورعسل در ویتنام انجام شد، وقتی کلنی این گونه از زنبورعسل به‌وسیله‌ی گونه‌ای از زنبورسرخ غول‌پیکر (Vespa soror) مورد تهدید قرار می‌گیرد که ارتباط نزدیکی با زنبورهای سرخ قاتل دارد، زنبورهای کارگر برای جمع‌آوری مدفوع تازه حیوانات به پرواز درمی‌آیند تا به دقت اطراف ورودی آشیانه‌ی خود را با آن بپوشانند.

هنوز مشخص نیست که چگونه سرگین از کلنی محافظت می‌کند، اما به‌نظر می‌رسد که در مزرعه مانع از این شود که زنبورسرخ مهاجم آشیانه را بجود و موجب کشتار گروهی زنبورهای عسل شود. پژوهشگران در مقاله‌ی خود می‌نویسند:

استدلال ما این است که آپیس سرانا به این خاطر مدفوع حیوانات را جمع‌آوری می‌کند که دارای خصوصیاتی است که شکارچی مرگ‌بار را از مدخل کندو دور می‌کند و مطالعه‌ی ما اولین گزارش را درمورد استفاده‌ی زنبورهای عسل از ابزار ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد آن‌ها به‌دنبال مواد جامدی می‌گردند که از گیاهان به دست نمی‌آید.

دانشمندان چندین سال است که می‌دانند زنبورهای عسل می‌توانند در آزمایشگاه نحوه‌ی استفاده از ابزار را یاد بگیرند اما چنین مهارت‌هایی هرگز در محیط طبیعی و درمورد مواد غیرگیاهی مشاهده نشده بود. گرچه زنبورهای عسل برای ساختن آشیانه‌ مواد حاصل از گیاهان ازجمله شهد، گرده و رزین گیاهی را جمع‌آوری می‌کنند، اما این مورد ازنظر فنی به‌عنوان استفاده از ابزار درنظر گرفته نمی‌شود (اگرچه برخی دانشمندان با چنین تفکیکی مخالفند.)

طبق تعریف سنتی استفاده از ابزار، باید شیء از محیط خارجی پیدا شود و سپس جانور روی آن کارهایی انجام دهد تا کارآمدتر شده و بتواند هدف او را برآورده کند. استفاده از مدفوع برای آغشته کردن اطراف مدخل آشیانه همه‌ی این معیارها را برآورده می‌کند و اولین نمونه‌ی بارز درزمینه‌ی استفاده‌ی زنبورها از شیء در طبیعت است.

متاسفانه زنبورهای سرخ غول‌پیکر آسیا را نمی‌توان فقط با یک نیش دفع کرد. اغلب، این شکارچیان چنان بزرگ و زره‌پوش هستند که نیش زنبور کارگر تأثیر چندانی روی آن‌ها ندارد. زنبورهای عسل سیستم هشدار منحصربه‌فردی را دربرابر زنبورهای سرخ تکامل داده‌اند و زنبور کارگر در صورت مشاهده‌ی این نوع زنبورها، به درون آشیانه‌ی خود عقب‌نشینی می‌کند و با استفاده از فرومون به دیگران هشدار می‌دهد. این امر موجب می‌شود صدها عضو کلنی در مدخل کندو تجمع کنند و مهاجم را محاصره کنند و با ایجاد ارتعاش و گرما درنهایت تهدید را از بین ببرند. به‌نظر می‌رسد استفاده از مدفوع در مدخل کندو تکنیک مؤثر دیگری باشد.

هنگامی که پژوهشگران زنبورهای سرخ غول‌پیکر یا مواد شیمیایی را که آن‌ها برای علامت‌گذاری آشیانه‌ی مورد هدف استفاده می‌کنند (برای جلب اعضای دیگر و حمله‌ی گروهی) وارد مزرعه کردند، زنبورهای عسل اطراف ورودی کندو را به مدفوع حیواناتی شامل پستانداران و پرندگان آغشته کردند. آن‌ها مدفوع جمع‌آوری شده را با دقت به شکل لکه‌هایی از مدفوع خرد شده یا توده‌های مدفوع در اطراف مدخل به کار می‌بردند. حتی زمانی‌که حملات متوقف شد، زنبورها این‌ مواد را به مدت چند روز حفظ کردند.

علاوه‌براین، زنبورها وقتی به‌وسیله‌ی زنبور سرخی تهدید می‌شدند، در خارج از کندوی خود رقص نشان‌دهنده‌ی وضع اضطراری را اجرا می‌کردند و به‌نظر می‌رسد که این حرکات ریز موجب می‌شود که زنبورهای دیگر نیز وارد عمل شوند و ورودی را با هرگونه ماده‌ی دفاعی که بتوانند در طبیعت پیدا کنند، آغشته کنند. جالب اینکه این حالت فقط زمانی اتفاق می‌افتد که کلنی به‌وسیله‌ی زنبور سرخ غول‌پیکری مورد حمله قرار گیرد یا اینکه مواد شیمیایی شکارچی که برای علامت‌گذاری آشیانه‌ی هدف از آن استفاده می‌کند، وارد کلنی شود. وقتی زنبورهای عسل توسط نوع کوچک‌تر و کمتر کشنده از زنبورهای سرخ غول‌پیکر (V. velutina) مورد حمله قرار می‌گرفت که به‌ندرت به‌صورت دسته‌جمعی حمله می‌کند و معمولا خارج از آشیانه زنبورهای عسل انفرادی را می‌گیرد، هیچ پوششی از مدفوع روی آشیانه‌ی زنبورهای عسل دیده نشد.

برای نشان دادن این مسئله که لکه‌های مدفوع دقیقا چگونه زنبورهای سرخ گرسنه را از کندو دور می‌کند، به پژوهش‌های بیشتری نیاز است. برای مثال مدفوع ممکن است حاوی ترکیبات مضری باشد که شکارچی را از لانه دفع کند یا بتواند علامت‌های شیمیایی زنبور سرخ پیشاهنگ را که موجب فراخوانی زنبورهای سرخ دیگر می‌شود، پنهان کند. آنچه واضح است آن است که مدفوع در این کار مؤثر است.

مطالعه نشان می‌دهد بدون جمع‌آوری مدفوع تازه، کلنی‌های زنبورعسل آسیایی در ویتنام دربرابر حمله‌های زنبورهای سرخ غول‌پیکر بسیار آسیب‌پذیرتر خواهد بود. نویسندگان می‌نویسند: «احتمال اینکه زنبورهای سرخ در مدخل کندویی که به‌طور متوسط یا زیاد از لکه‌های مدفوع استفاده کرده بود، فرود آمده و آن را می‌جویدند، کمتر بود. اگر زنبورهای سرخ روی چنین کندویی فرود می‌آمدند، زمان کمتری را صرف تلاش برای رخنه در آشیانه و جویدن مدخل آن و وارد شدن به کندو می‌کردند.»

این مطالعه در مجله‌ی PLOS One منتشر شد.