قدیمی‌ترین دریاچه روی زمین کدام است؟

درست مانند کوه‌ها، دریاچه‌های زمین می‌توانند بسیار قدیمی باشند و قدمتشان حتی به بیش از یک میلیون سال برسد. درحال‌حاضر تنها ۲۰ دریاچه قدیمی در کره زمین وجود دارد، اما قدیمی‌ترین آن‌ها کدام است؟

قدیمی‌ترین دریاچه زمین، دریاچه بایکال در جنوب ‌شرقی سیبری است. به‌گفته‌ی تد اوزرسکی، استاد آبگیرشناسی زیستی در دانشگاه مینه‌سوتا، دانشمندان تخمین زده‌اند این پهنه عظیم آب شیرین حدود ۲۵ میلیون سال قدمت دارد. این درحالی است که دریاچه‌های بزرگ (پنج دریاچه‌ای که در مرز ایالات متحده با کانادا قرار دارند و چندین ایالت آمریکا را در برمی‌گیرند) کمتر از ۲۰ هزار پیش تشکیل شدند. دومین دریاچه قدیمی زمین، دریاچه ایسیق‌کول در قرقیزستان است که حدود ۲۰ میلیون سال از عمرش می‌گذرد.

دریاچه بایکال  ۳۱٬۷۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و ازنظر اندازه هفتمین دریاچه بزرگ جهان است.  این دریاچه نه تنها قدیمی‌ترین دریاچه جهان است، بلکه با عمقی در حدود ۱٫۶ کیلومتر، عمیق‌ترین دریاچه جهان نیز به‌شمار می‌رود.

البته عمق مذکور فقط عمق آب است. به‌گفته‌ی اوزرسکی، خود حوضه دریاچه عمق بیشتری دارد و لایه‌هایی از رسوبات به عمق ۵ تا ۷ کیلومتر زیر آب های آن وجود دارد. درمورد دریاچه بایکال که عمق رسوبات آن چندین کیلومتر است، پژوهشگران از بررسی‌های لرزه‌ای برای تخمین سرعت متوسط تشکیل رسوب استفاده می‌کنند.

رسوبات برای تعیین سن دریاچه اهمیت زیادی دارند. پژوهشگران سن دریاچه را ازطریق تاریخ‌گذاری ایزوتوپیک اندازه‌گیری می‌کنند. این تکنیک شامل اندازه‌گیری نسبت‌های ایزوتوپ‌های رادیواکتیو است. در این روش، پژوهشگران ایزوتوپ‌های رادیواکتیو مانند سزیوم، سرب و کربن را در رسوبات اندازه‌گیری و تجزیه‌و‌تحلیل می‌کنند. این تجزیه‌و‌تحلیل به آن‌ها کمک می‌کند سن هر لایه از رسوبات را تعیین کنند و دریابند رسوبات با چه سرعتی در کف دریاچه جمع می‌شوند.

پژوهشگران با درک نحوه تشکیل دریاچه‌ها، به‌ویژه تشکیل دریاچه بایکال، می‌توانند بهتر درک کنند چگونه این دریاچه توانسته است میلیون‌ها سال دوام بیاورد. مارک ادلوند، دانشمند ارشد و مدیر بخش پژوهش‌های آبزیان در موزه علوم مینه سوتا به لایوساینس گفت بسیاری از دریاچه‌ها درنتیجه‌ی فعالیت‌های مربوط به یخچال‌های طبیعی تشکیل می‌شوند.

یخچال‌ها فرورفتگی‌هایی در سطح زمین ایجاد می‌کنند و تکه‌های یخ را در آنجا می‌گذارند که بعداً ذوب می‌شوند و حفره‌ها را پر می‌کنند. اما  ادلوند می‌گوید این فرایندها معمولاً سیستم‌هایی با عمر کوتاه هستند و به سرعت تغییر می‌کنند یا از بین می‌روند.

این درحالی است که دریاچه بایکال از نوع دریاچه‌های کافتی است. دریاچه‌های کافتی زمانی تشکیل می‌شوند که دو صفحه قاره‌ای از یکدیگر دور می‌شوند و شکافی در سطح زمین ایجاد می‌شود. این شکاف فروزمین (Graben) نامیده می‌شود. همان‌طور که صفحات از هم دور می‌شوند، فروزمین عمیق‌تر می‌شود. درنتیجه این منطقه هیچ‌گاه پر نمی‌شود و به همین دلیل دریاچه‌های کافتی می‌توانند عمر طولانی داشته باشند.

اوزرسکی می‌گوید دریاچه بایکال هر سال یک سانتی‌متر بزرگ‌تر می‌شود. برخی دیگر از قدیمی‌ترین دریاچه‌های جهان نیز مانند دریاچه مالاوی (که حدود ۵ میلیون سال قدمت دارد) و دریاچه تانگانیکا (که ۱۲ میلیون سال قدمت دارد)  و هر دو در جنوب شرقی آفریقا قرار دارند، از نوع کافتی محسوب می‌شوند.

دریاچه بایکال نه تنها قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین دریاچه است، بلکه ازنظر تنوع زیستی نیز رتبه اول را دارد و صاحب بیشترین تنوع گونه‌ها در بین دریاچه‌های جهان است.

اوزرسکی می‌گوید تکامل در دریاچه بایکال به مدت طولانی و بدون وقفه ادامه داشته است.  دریاچه بایکال بیشترین تعداد گیاهان و حیوانات بومی را نیز دارد، به این معنی که این موجودات فقط در این اکوسیستم خاص زندگی می‌کنند و در جای دیگری از جهان پیدا نمی‌شوند.

نمونه معروف تنوع زیستی خاص دریاچه بایکال، فک بایکال (Pusa sibirica) است که تنها گونه فک آب شیرین در جهان محسوب می‌شود. البته برخی گونه‌های دیگر فک ممکن است در دریاچه‌ها زندگی کنند، اما اوزرسکی توضیح می‌دهد که این فک‌ها به‌طور طبیعی در این محیط تکامل پیدا نکرده‌اند، بلکه ازطریق رودخانه‌ها به دریا راه یافته‌اند.

دریاچه باستانی بایکال همچنین میزبان صدها گونه میگو آب شیرین است که به محققان این فرصت را می‌دهد فرآیند گونه‌زایی و متنوع‌شدن موجودات زنده را مطالعه کنند.

ادلوند موجوداتی به نام دیاتومه را نیز مطالعه می‌کند. دیاتومه‌ها نوعی جلبک تک‌سلولی هستند که سیلیس حل‌شده در آب را جذب و آن را به شیشه‌ای تبدیل می‌کنند که بدنشان را احاطه می‌کند. دیاتومه‌ها معمولاً بین ۱۰ تا ۵۰ میکرون (حدود نصف ضخامت موی انسان) قطر دارند، اما دیاتومه‌های بایکال به‌طور غیرمعمولی بزرگ هستند و قطرشان به ۵۰ تا ۱۵۰ میکرون می‌رسد.

دریاچه برای بازدید در دسترس بازدیدکنندگان قرار دارد؛ اما چون پنج ماه از سال یخ‌زده است، مکان مناسبی برای شنا کردن نیست. دمای متوسط سطح آب آن ۴ درجه سانتی‌گراد است که بسیار سرد است. ادووند می‌گوید اگر کسی بخواهد در این دریاچه شنا کند، باید آماده‌ی مواجهه با سرمای شدید باشد.