آیا عناصر کمیاب پیداشده در ترکیه پاسخگوی نیاز هزار سال آینده خواهند بود؟

طبق گزارش‌ها میزان ذخایر کشف‌شده از عناصر کمیاب توسط ترکیه به‌حدی است که با پشت سر گذاشتن ذخایر چین می‌تواند تا هزار سال پاسخگوی تقاضای جهانی باشد. اما کارشناسان به صداقت مقامات ترکیه‌ای بدبین هستند.

فاتیح دونمز، وزیر انرژی و ذخایر طبیعی ترکیه درمقابل تونل بزرگ حفاری‌شده در دل سنگ‌های بزرگ پشت تریبون رفت تا از یک خبر بزرگ پرده بردارد. او با افتخار اعلام کرد که زمین زیر پای او حاوی ۶۹۴ میلیون تن از عناصر کمیاب زمین است. او اضافه کرد که این ذخایر جدید کشف‌شده می‌تواند با ذخایر کشور چین رقابت کند. تا دو هفته پس از اعلام این خبر مقالات متعددی در مورد ستایش کشف بزرگ ترکیه به نگارش درآمد. سرخط یکی از گزارش‌ها این بود: «برو کنار چین!»

در کل هفده عنصر کمیاب زمینی وجود دارد که بسیاری از آن‌ها در محصولات پیچیده‌ و حساس با فناوری بالا استفاده می‌شوند، از دوربین‌ها و تلسکوپ‌ها گرفته تا دستگاه‌های اشعه‌ی ایکس و سیستم هدایت موشک‌ها. برای مثال از نئودیمیم برای ساخت‌ مغناطیس‌ موتورهای وسایل حمل‌ونقل برقی و توربین‌های بادی استفاده می‌شود. سریم یکی دیگر از عناصر کمیاب است که در ساخت مبدل‌های کاتالیزوری از آن استفاده می‌شود. برخی دیگر از عناصر کمیاب در ساخت آلیاژها و استحکام‌بخشی به فلزات به‌کار می‌روند.

به‌رغم این‌ که ذخایر کافی از این مواد باارزش در سراسر جهان وجود دارد؛ اما تا به‌امروز هیچ کشوری به اندازه‌ی چین در استخراج و فرآوری این مواد سرمایه‌گذاری نکرده است. طبق آمار سازمان زمین‌شناسی ایالات‌ متحده‌ی آمریکا هفتادوهشت درصد مواد کمیاب واردشده به این کشور بین سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۲۰ از مبدأ چین بوده است. کشور چین همچنین تولیدکننده‌ی هشتاد درصد محصولات فرآوری‌شده‌ از عناصر کمیاب زمین است.

این محصولات فرآوری‌شده درواقع ترکیبی از فلزات کمیاب است که با هدف استفاده‌ی آسان برای ساخت محصولات متنوع، عملیات فرآوری اولیه روی آن‌ها انجام شده و صنایع تولیدکننده‌ی محصولات پیشرفته به‌صورت مستقیم می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند. اغلب کشورهای جهان در تأمین این عناصر کمیاب به چین متکی هستند. البته باید گفت که چین خود بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌ی این عناصر محسوب می‌شود.

با درنظر گرفتن این موضوع می‌توان فهمید که چرا خبر کشف ذخایر بزرگ عناصر کمیاب در ترکیه توجهات را به‌خود جلب کرده است. اما کترین گودایناف زمین‌شناس ارشد سازمان زمین‌شناسی بریتانیا معتقد است که نباید به اطلاعات ارائه‌شده از سوی مقامات ترکیه در مورد ذخایر کشف‌شده چشم‌بسته اعتماد کرد. او می‌گوید:

این گفته که ما همین چند وقت پیش از وجود ذخایر عناصر کمیاب با این حجم زیاد آگاه شده‌ایم کاملاً نادرست است.

گودایناف اضافه می‌کند که بدون انجام ارزیابی رسمی طبق استانداردهای جهانی صنعت معدن نمی‌توان در مورد میزان عناصر کمیاب مرغوب و قابل استخراج در ترکیه اضهارنظر کرد. قابلیت استخراج اصلی‌‌ترین معیار ارزش ذخایر معدنی است.

مقاله‌ای که چندی پیش در گلوبال تایمز،‌ نشریه‌ی رسمی حزب کمونیست چین منتشر شد حاوی اظهارنظری از مسئولان یک شرکت بزرگ فولادی چینی به‌نام گروه فولاد گائوبنگ یونایتد بود که به‌صراحت از ادعاهای وزیر انرژی ترکیه انتقاد می‌کرد. در این اظهارنظر با اشاره به محصولات ترکیبی فرآوری‌شده‌ی اکسیدی از عناصر کمیاب آمده بود:

اگر ذخایر کشف‌شده به‌شکل اکسیدهای کمیاب باشند در این‌ صورت باتوجه به میزان ذخایر کشف‌شده باید ترکیه بالاتر از چین در مقام اول جهان قرار گیرد.

در ادامه‌ی این اظهارنظر آمده بود که رقم ۶۹۴ میلیون تن احتمالاً به جرم مواد معدنی فرآوری‌نشده اشاره دارد. گفتنی است که پس از پشت سر گذاشتن عملیات طاقت‌فرسای فرآوری این مواد معدنی می‌توان به اکسیدهای گران‌بهای عناصر کمیاب دست‌ پیدا کرد.

گودایناف تخمین می‌زند که تنها ۰٫۲ تا ۲ درصد از کل ذخایر اعلامی توسط ترکیه به‌صورت اکسیدهای عناصر کمیاب زمینی باشد که رقمی در حدود ۱۴ میلیون تن می‌شود. این میزان ذخایر البته بسیار باارزش بوده اما بسیار از کمتر از ذخایر اکسید عناصر کمیاب چین با ۴۴ میلیون تن است. مجله‌ی علمی وایرد با تماس با وزارت انرژی و ذخایر طبیعی ترکیه و شرکت دولتی معدن‌کاوی اتی‌مادن خواستار شفاف‌سازی در این‌مورد شد؛ اما تاکنون پاسخی دریافت نکرده است.

بیانیه‌ی مطبوعاتی رسمی دولت ترکیه درمورد این کشف بزرگ حاوی جزئیات اندکی است. اما گودایناف گمان می‌کند که این ذخایر کشف‌شده همان ذخایر شناخته‌شده‌ی قیزیل‌چورن باشد که در نزدیکی شهر اسکی‌شِهیر در شمال‌ غرب ترکیه واقع شده است. گودایناف و همکاران او پنج سال پیش با سفر به این منطقه درمورد پتانسیل استخراج مواد کمیاب از این کانسار مطالعه‌کرده و یافته‌های خود را به‌صورت آکادمیک منتشر کردند.

در گذشته وجود ماده‌ی معدنی باستانائزیت در قیزیل‌چورن شناسایی شده بود. گفتنی است باستانائزیت یک ماده‌ی معدنی باارزش حاوی عناصر کمیاب است. گودایناف می‌گوید:

این ذخایر که پیش از این در مورد آن تحقیق کرده بودیم شبیه به ذخایر بزرگ استخراج مواد کمیاب در چین است. درواقع باید گفت قیزیل‌چورن پتانسیل تولید عناصر کمیاب زمینی را دارد.

دیوید مریمن مدیر بخش تحقیقات فلز و معدن‌کاری در شرکت تحلیل بازار وود مکنزی می‌گوید با وجود کشف مواد معدنی باارزش همچنان مولفه‌های محدودکننده‌ای پیرامون ذخایر قیزیل‌چورن وجود دارد. او توضیح می‌دهد که نسبت عناصر کمیاب مخصوص در مواد کانی یکی از مولفه‌های مهم در ارزش‌گذاری معدن محسوب می‌شود. برای مثال اگر این ذخایر بیشتر از سریم و لانتانیم تشکیل شده باشند ارزش آن پایین‌ خواهد بود چراکه هم‌اکنون مقدار کافی از این عناصر در بازار وجود دارد.

اگر ترکیه یا هر کشور دیگری موفق به افزایش استخراج مواد معدنی خام کمیاب شود، همچنان باید به‌دنبال محلی برای فرآوری آن بگردد. جان هیکاوی مدیر استورم‌کراو کپیتال می‌گوید کشور چین از این لحاظ نیز حرف اول را در دنیا می‌زند. گفتنی است که استورم‌کراو کپیتال یک بنگاه تحقیقاتی و مشورتی با تمرکز بر بازار عناصر کمیاب زمینی است.

روش‌های مختلفی برای جداسازی مواد معدنی کمیاب وجود دارد؛ اما هیکاوی می‌گوید در چین استخراج با استفاده از روش مایع حلال رایج است. ابتدا سنگ معدن در اسید حل می‌شود و پس از پاکسازی آلودگی‌ها ترکیبی از مواد کمیاب به‌صورت کنسانتره باقی می‌ماند. این کنسانتره دوباره در اسید حل شده و با یک مایع ارگانیک مخلوط می‌شود. این دو مایع با یکدیگر مخلوط می‌شوند اما بعد از پایان عملیات هم‌زنی دوباره از هم جدا می‌شوند و عناصر کمیاب بسته به جرم خود همراه با مایع ارگانیک در جهت خاص هدایت می‌شوند.

با انجام این کار می‌توان عناصر کمیاب را از مایع ارگانیک جدا کرد. اما مرحله‌ی ترکیب و جداسازی مایع ارگانیک و اسید ممکن است صدها مرتبه تکرار شود. هیکاوی در این‌مورد می‌‌گوید:

استخراج عناصر کمیاب زمین زیادی می‌طلبد و البته به‌هیچ‌وجه ارزان نیست. همچنین برای انجام این کار باید دانش کاملی از تمام فرآیندها داشته باشید. شاید فرایند تکمیل استخراج عناصر از یکه تکه سنگ هفته‌ها طول بکشد.

درنهایت اکسید عناصر کمیاب که از این فرایند طولانی و طاقت‌فرسا به‌دست می‌آید ازطریق روش‌های فرآوری با فلزات ترکیب می‌شود تا برای مثال در ساخت مغناطیس‌ها با ساختار کریستالی و ویژگی‌های شیمیایی مورد نظر به‌کار رود.

هیکاوی معتقد است چین به‌خوبی توانسته هزینه‌ی انجام تمام این‌کارها را پایین بیاورد. کشورهایی که قصد دارند فرآوری عناصر کمیاب را در خاک خود انجام دهند با یک چالش بزرگ مواجه هستند و آن این است که شرکت‌های خریدار این مواد همواره به‌دنبال قیمت‌های پایین و پایدار هستند. از این‌رو بازیگران تازه‌وارد به عرصه‌ی فرآوری مواد کمیاب در این‌ زمینه قادر به رقابت با چین نیستند.

انتظار می‌رود در سال‌های پیش رو تقاضای جهانی برای عناصر کمیاب همچنان بالا باشد به‌همین دلیل ناظران بازار مشتاق ظهور یک قدرت برای به‌چالش کشیدن حکمرانی چین بر بازار هستند. جولی کلینگر، جغرافیدان دانشگاه دلور می‌گوید شاید خبر اعلام کشف چنین ذخایر عظیمی از سوی مقامات ترکیه چندان منطبق بر واقعیت نباشد؛ اما ذخایر این کشور همچنان پتانسیل بالایی در استخراج عناصر کمیاب دارد. کلینگر ادامه می‌دهد:

تفسیر من این است که برخی از مقامات دولت ترکیه تصمیم گرفته‌اند این موضوع را در اولولیت قرار دهند. به‌نظر می‌رسد ترکیه این کار را برای جذب سرمایه انجام داده است.

کلینگر توضیح می‌دهد که هرگونه عملیات معدن‌کاری جدید در این منطقه که در نزدیکی زمین‌های باارزش کشاورزی قرار دارد باید با در نظر گرفتن تأثیرات زیست‌محیطی عملیات استخراج آغاز شود. برای مثال مواد شیمیایی دورریز معادن می‌تواند ذخایر آبی نواحی اطراف را آلوده کند. در اغلب موارد نگرانی‌های زیست‌محیطی از این دست باعث مخالفت‌های جدی اهالی منطقه با تأسیس معادن جدید می‌شود. برای مثال اخیراً دولت سوئد پس از چندین سال با وجود مخالفت‌های سرسختانه‌ی مردم محلی و دوستاران محیط‌زیست با شروع عملیات معدن سنگ‌ آهن در شمال این کشور موافقت کرد. گفته می‌شود این معدن مقادیر قابل‌توجهی از عناصر کمیاب زمینی نیز دارد.

با وجود پیچیدگی‌های فنی معدن‌کاری مواد کمیاب و هزینه‌های اولیه‌ی بالای مربوط به محدودکردن تأثیرات زیست‌محیطی انجام این کار همچنان بازار اشتیاق زیادی به تأسیس زنجیر‌ه‌ی تأمین پایدار عناصر کمیاب بدون دخالت چین دارد. شاید ترکیه به تنهایی قادر به انجام این کار نباشد اما این کشور می‌تواند به برقراری توازن بیشتر در زنجیره‌ی تأمین عناصر کمیاب کمک کند.

آن‌طور که گودایناف می‌گوید:

مردم تصور می‌کنند که عناصر کمیاب واقعاً کمیاب هستند و چین همه‌ی آن‌ها را دراختیار دارد، اما این موضوع اصلاً درست نیست.