غفلت جهان از اتمام منابع جهانی عنصری که هرگز جایگزین نخواهد شد
جهان امروز ما با مشکلات عدیدهای دستبهگریبان است. اقلیم با سرعت در حال گرمشدن و اسیدیتهی اقیانوسها بهشکل خطرناکی در حال افزایش است. ششمین انقراض دستهجمعی در کمین سیاره نشسته و دراینمیان، دنیا با وحشت بروز جنگ هستهای تمامعیاری نیز مواجه است. بااینحال، بحران دیگری نیز در انتظار ماست که شاید نامش چندان بهگوشتان آشنا نباشد؛ بحرانی که بهگفتهی دانشمندان اگر همچنان به نادیدهگرفتن آن ادامه دهیم، ممکن است فاجعهای جهانی برای نسل بعد بهارمغان آورد.
فسفر ازجمله مواد معدنی حیاتی برای ادامهی حیات انواع گونههای گیاهی و جانوری، ازجمله بشر، روی زمین است. این عنصر سنگبنای اصلی سازندهی DNA است که امکان جابهجایی انرژی را در ساختار سلول فراهم میکند. اضافهکردن این عنصر به خاک میتواند در افزایش بهرهوری محصولات کشاورزی نیز مفید باشد؛ اما مشکل این است که فسفر مادهای تجدیدپذیر نیست و تاکنون هیچ مادهی جایگزین مناسبی برای آن یافت نشده و منابع فعلی شناختهشده برای استخراج نیز بهشدت محدود هستند. حال که نیاز بشر به مصرف منابع فزونی گرفته، منابع اندک دردسترس ما نیز زیر فشار بیشتری قرار گرفتهاند.
گروهی ۴۰ نفره از کارشناسان بینالمللی هشدار دادهاند که درصورت بهموقع اقدامنکردن برای محافظت از این عنصر، ممکن است بهزودی با بحران اتمام کامل منابع آن در جهان مواجه شویم. فقط در ۵۰ سال گذشته، مصرف کودهای فسفری پنجبرابر شده است و با افزایش سرعت رشد جمعیت جهان، پیشبینی میشود تقاضا برای این ماده تا سال ۲۰۵۰ دوبرابر شود.
همانطورکه عرصه برای ما هرروز تنگتر میشود، دانشمندان دانشگاهها و صنایع و مؤسسات پژوهشی مختلف بر این باور هستند که جهان بههیچروی آمادگی رویارویی با فاجعهی فسفر را نخواهد داشت. کاسپر ریتزل ازجمله اکولوژیستهایی است که روی مطالعهی فسفر در اکوسیستمهای آبی تمرکز دارد و در تهیهی این گزارش نیز همکاری کرده است. وی توضیح میدهد:
در ابعاد جهانی، همکاری و هماهنگی برای قبول مسئولیت درزمینهی مدیریت منابع جهانی فسفر وجود ندارد؛ حتی در میان کشورهای عضو اتحادیهی اروپا یا ایالتهای مختلف کشوری مانند آمریکا. بخشنامههای حوزهی آبی اتحادیهی اروپا یا قانون آب پاک در آمریکا بهصورت غالب روی کیفیت اکولوژیکی آب تمرکز دارند و پایداری فسفر را چندان لحاظ نمیکنند.
با توجه به سرعت فعلی مصرف فسفر، در ۸۰ سال آینده احتمالا تمامی منابع شناختهشدهی خود را از دست خواهیم داد
برخی از مدلهای فعلی پیشبینی میکنند با توجه به سرعت فعلی مصرف فسفر، در ۸۰ سال آینده تمامی منابع شناختهشدهی خود را از دست خواهیم داد. بااینحال، برآوردهای محافظهکارانهتر تخمین میزنند زمان پایان منابع فسفر احتمالا در ۴۰۰ سال آینده خواهد بود. دراینمیان، افرادی نیز هستند که از لزوم اتخاذ راهکاری در ۴۰ سال آینده خبر میدهند. تقریبا تمامی پژوهشهای اخیر حاکی از آن است که بحران پیش رو اتفاقی حتمی است که به تمرکز بیشتر نیاز دارد.
قطعا یکی از راهکارهای اصلی، کاهش مصرف خواهد بود و البته درکنار آن، بهکارگیری روشهای بازیافت فسفر بهویژه در کشورهای درحالتوسعه میتواند بسیار کارساز باشد. ۳۰ سال پیش، ایالات متحده بزرگترین تولیدکنندهی فسفر در جهان بود؛ ولی امروزه هند و چین ۴۵ درصد از مصرف جهانی فسفر را ازآنِ خود کردهاند.
در تمامی این سالها، تجربیات ما در بحث استخراج و مصرف این مادهی معدنی پیشرفت چندانی نکرده است. امروزه، ترکیبات شیمیایی غنی از فسفر به خاکهای غیرحاصلخیز افزوده میشود و پس از شستهشدن خاک، تمامی این مواد با ارزش راهی دریاها میشوند. این امر موجب آلودگی محیط آبراههها و اقیانوس میشود. چنین رویکردی علاوهبر سمیسازی محیط دریاها و تنگکردن عرصه برای حیات آبزیان، توسعهی روشی پایدار برای بازیافت فسفر را غیرممکن میکند.
بااینحال، پژوهشگران میگویند درصورت ایجاد سیستم بازیافت حلقهبسته میتوان حداکثر ۴۶ بار فسفات موجود در آب را بازیافت کرد و آن را برای کاربردهایی نظیر سوخت، کود، غذا و موارد دیگر بهکار گرفت. کارشناسان بینالمللی فسفات در گزارش اخیر خود آوردهاند:
مدیریت ضعیف ما درقبال این مادهی معدنی حیاتی حاکی از مسئلهای جدی است که آلودگی جهانی منابع آبی و ناکامی ما در دستیابی به کود کافی برای تولید محصولات غذایی را در پی خواهد داشت. مقررات فعلی درزمینهی فسفر منقضی شدهاند و الزامات استفادهی پایدار و دسترسی منصفانه به منابع جهانی را در آینده برآورده نخواهند کرد.
نویسندگان گزارش معتقد هستند باید در جبران سالها انفعال و اهمالکاری، هماکنون صنایع و مقامهای ذیصلاح جهان درصدد تشکیل گروهی از متخصصان فعال در حوزهی پایداری مواد مغذی برآیند؛ گروهی که بتوانند با همکاری یکدیگر، منابع جهانی فسفر و پاکسازی محیطزیست را برای کل جهان مدیریت کنند. ریتزل میگوید:
این گروه از افراد نباید فقط متشکل از متخصصان فسفر باشد؛ بلکه باید متفکران سیستمی را نیز دربر گیرد؛ افرادی که با احاطه بر تمامی جنبههای مدیریت فسفر، تصمیمات اجرایی اتخاذ کنند.
حال که با مشکلات جدید و نگرانکنندهای نظیر کمبود منابع فسفر در جهان نیز روبهرو شدهایم؛ سیرکردن شکم میلیاردها انسان در دهههای پیش رو، مسئلهای بسیار بزرگ است. منابع حیاتی بیشماری وجود دارند که نمیتوانیم بدون آنها دوام آوریم؛ اما تعدادی محدودی از آنها هستند که مانند فسفر قابلیت جایگزینی ندارند.
ماریسا بور، ازجمله متخصصان حوزهی فسفات است که اخیرا در مصاحبهی خود با گاردین، از ناآگاهی افکار عمومی از این بحران زیستمحیطی ابراز نگرانی کرده است:
ما واقعا به فسفات نیاز فراوانی داریم؛ ولی متأسفانه اهمیت آن را درک نمیکنیم.
با ادامهی سیر کنونی، دیری نخواهد پایید که میبینیم فرصت فعلی از دست رفته و عملا کار از کار گذشته است.