چرا بازیافت لباس دشوار است؟

 کمد خود را باز کنید و صادقانه بگویید. از آخرین باری که لباس‌های داخل کمد را پوشیدید چه مدت می‌گذرد؟ فکر نمی‌کنید زمان پاکسازی رسیده است؟ با کمی جستجو داخل کمد یا کشوهایی خود لباس‌هایی را پیدا می‌کنید که دیگر قابل پوشیدن نیستند. لباس‌هایی که از مد افتاده‌اند یا حتی لباس‌هایی که دیگر هرگز نمی‌پوشید.

بر اساس پژوهش سوفی وود وارد، جامعه‌شناس دانشگاه منچستر، به طور میانگین ۱۲ درصد از لباس‌ها در کمد زنان، بی‌استفاده می‌مانند. اگر کمی بی‌رحم باشید، لباس‌های بی‌استفاده را دور می‌اندازید؛ اما سرنوشت آن‌ها چه می‌شود؟

تقریبا ۸۵ درصد از کل لباس‌هایی که در ایالات متحده دور انداخته می‌شوند (نزدیک به ۱۳ میلیون تن در سال ۲۰۱۷)، در زباله‌دان‌های شهری تلنبار یا سوزانده می‌شوند. به طور میانگین هر آمریکایی سالانه ۳۷ کیلوگرم لباس دور می‌ریزد. در سراسر جهان سالانه ۹۲ میلیون تن ضایعات لباس تولید می‌شود. طبق پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۳۰، آمار تولید زباله‌ی لباس به ۱۳۴ میلیون تن در سال خواهد رسید. به گفته‌ی چتنا پراجاپاتی، پژوهشگر روش‌های تولید پارچه‌های پایدار از دانشگاه لافبوروی بریتانیا:

سیستم مُد فعلی، حجم بالایی از منابع غیرتجدیدپذیر از جمله منابع شیمیایی را برای تولید لباس‌هایی مصرف می‌کند که افراد فقط مدت کوتاهی از آن‌ها استفاده می‌کنند و سپس حجم زیادی از این لباس‌ها وارد زباله‌دان‌های شهری یا انبار ضایعات می‌شوند. این سیستم فشار زیادی بر منابع ارزشمندی مثل آب وارد می‌کند، محیط را آلوده کرده و اکوسیستم‌ها را رو به نابودی می‌برد. علاوه بر این در مقیاس جهانی، آثار اجتماعی زیادی را به بار می‌آورد.

دلایل خوبی برای بازیافت لباس‌ها وجود دارد. صنعت جهانی مد، عامل ۱۰ درصد از نشر گازهای گلخانه‌ای است. تنها صنایع تولید پارچه، سالانه ۱/۲ میلیارد تن گاز گلخانه‌ای را در جو آزاد می‌کنند. آب زیادی برای تولید لباس لازم است و صنعت مد، ۲۰ درصد از فاضلاب‌های جهانی را تولید می‌کند.

در عین حال، افراد روز به روز لباس‌های بیشتری را می‌خرند. امروزه خرید لباس یک مشتری متوسط نسبت به پانزده سال پیش، ۶۰ درصد افزایش پیدا کرده است. در بریتانیا، در هر دقیقه بیش از دو تن لباس خریداری می‌شود و این کشور با بیشترین آمار خرید لباس در صدر کشورهای اروپایی قرار دارد.

سالانه در سراسر جهان، ۵۶ میلیون تن لباس خریداری می‌شود و انتظار می‌رود این آمار تا سال ۲۰۳۰ به ۹۳ میلیون تن و تا سال ۲۰۵۰ به ۱۶۰ میلیون تن برسد. با اینکه اغلب لباس‌ها معمولا چندین سال دوام می‌آوردند، تغییر سریع مد و سلیقه‌ی مشتری، عمر لباس‌ها را کوتاه می‌کند. طبق آمار، طول عمر پوشاک مدرن بین ۲ تا ۱۰ سال است. در این میان طول عمر لباس‌هایی مثل تی‌شرت‌ها و لباس‌های زیر بین یک تا دو سال و لباس‌های دیگری مثل کت و پالتو بین چهار تا شش سال است.

آیا بازیافت لباس‌ها می‌تواند تأثیر اعتیاد مد را بر محیط کاهش دهد؟ در حال حاضر سرنوشت ۱۳/۶ درصد از لباس‌ها و کفش‌هایی که در ایالات متحده دورانداخته می‌شوند، بازیافت است. این در حالی است که هر آمریکایی سالانه ۳۷ کیلوگرم لباس دور می‌اندازد.

سرنوشت ۱۲ درصد از مواد به کاررفته در لباس‌های سراسر جهان به بازیافت ختم می‌شود. در مقابل، آمار بازیافت کاغذ، شیشه و بطری‌های پلاستیکی در ایالات متحده به ترتیب ۶۶، ۲۷ و ۲۹ درصد است. این آمار نشان‌دهنده‌ی عقب‌ماندگی بازیافت لباس از صنعت بازیافت است.

اغلب مواد پلی‌استری بازیافتی که در برندهای پیشتاز مد به کار می‌روند از بطری‌ها به دست می‌آیند نه لباس‌های قدیمی. بخش زیادی از مشکل بازیافت لباس به اجزای تشکیل دهنده‌ی آن بازمی‌گردد. پارچه‌ها معمولا ترکیب‌های پیچیده‌ای از الیاف‌ها، دکمه‌ها وسگک‌ها هستند. این اجزا هم ترکیبی از نخ‌های طبیعی، رشته‌های مصنوعی، پلاستیک و فلز هستند. به گفته‌ی پراجاپاتی:

برای مثال، حتی تی شرت ۱۰۰ درصد نخی هم از اجزای دیگری مثل برچسب‌ها و نخ‌های دوخت و دوز تشکیل شده است که معمولا حاوی مواد پلی‌استری هستند. به طور مشابه، جین‌ها از نخ پنبه ساخته می‌شوند که معمولا ترکیبی از الاستین و اجزای دیگری مثل زیپ، دکه و نخ پلی‌استر و همچنین انواع رنگ‌ها هستند.

به همین دلیل جداسازی اجزای لباس‌ها برای بازیافت موفق کار دشواری است. مرتب‌سازی پارچه‌ها بر اساس نوع الیاف و مواد به کاررفته به صورت دستی، فرآیندی زمان‌بر و آهسته است و نیاز به نیروی کار ماهر دارد. با افزایش کاربرد ترکیب‌های الیافی مدرن در صنعت پوشاک، جداسازی لباس‌ها به صورت مکانیکی هم کار دشواری خواهد بود. گرچه پژوهشگران اروپایی در حال توسعه‌ی روش‌هایی با دوربین فراطیفی هستند که می‌توانند نور را فراتر از محدوده‌های بینایی انسان ببینند و به شناسایی انواع مختلف الیاف بپردازند. پس از مرتب‌سازی الیاف، نیاز به جداسازی رنگ‌ها و استفاده‌ی مجدد از نخ‌ها است.

مرتب‌سازی دستی لباس فرآیندی زمان‌بر و پیچیده است زیرا ترکیب‌های پیچیده‌ای از الیاف‌های طبیعی و مصنوعی در لباس‌های مدرن به کار رفته‌اند

در حال حاضر تعداد کمی از لباس‌های بازیافتی به لباس‌های جدید تبدیل می‌شوند. به این نوع بازیافت، بازیافت «ماده به ماده» گفته می‌شود. برای مثال ژاکت‌های پشمی قدیمی را می‌توان به فرش و لباس‌های ترمه را به کت شلوار تبدیل کرد؛ اما از سال ۲۰۱۵، کمتر از یک درصد از لباس‌ها به این شیوه بازیافت شده‌اند. بازار سالمی برای فروش لباس‌های دست دوم وجود دارد، به همین دلیل محبوب‌ترین راه دور ریختن لباس‌های قدیمی، می‌تواند اهدای آن‌ها به فروشگاه‌های خیریه باشد. خیریه‌های لباس را می‌توان راهی آسان برای رفع مشکل زباله‌های لباسی در نظر گرفت.

هر هفته هشتاد تن لباس کهنه وارد واحد مرتب‌سازی و بازیافت سازمان خیریه‌ی Oxfam در بتلی یورکشایر بریتانیا می‌شوند. لورین نیدهام رید، مدیر بخش Wastsaver Oxfam به مدت ده سال در این واحد مشغول به کار است. او در طول این مدت، شاهد کاهش کیفیت لباس‌ها بوده است. این روزها اغلب لباس‌هایی که به Wastesaver می‌رسند هرگز به استفاده‌ی مجدد نمی‌رسند. بیش از یک سوم (۳۵ درصد) لباس‌ها به شرکای اکسفام در سنگال ارسال می‌شوند. بین ۱ تا ۳ درصد آن‌ها هم به فروشگاه‌های اکسفام در اطراف بریتانیا ارسال شده و دوباره فروخته می‌شوند.

بخش زیادی از لباس‌ها بازیافت می‌شوند. تقریبا شش تن از لباس‌های کم کیفیت هم پاره می‌شوند و برای پاکسازی صنعتی یا تشک‌های صندلی ماشین به کار برده می‌شوند. فناوری‌های متعددی برای بازیافت الیاف وجود دارند اما مقیاس آن‌ها کوچک است. به طور کلی روش‌های بازیافت پارچه را می‌توان به دو گروه مکانیکی و شیمیایی تقسیم کرد. به گفته‌ی پراجاپاتی:

اغلب ترکیب‌ها، مناسب بازیافت الیاف از نوع مکانیکی هستند. در این روش الیاف‌ها پاره شده و به الیاف‌هایی با طول کوتاه‌تر تبدیل می‌شوند.

هرچقدر طول الیاف کوتاه‌تر باشد، کیفیت و استحکام پارچه‌ی تولیدی پائین می‌آید و از این روش نمی‌توان برای تولید مجدد پوشاک استفاده کرد. بلکه می‌توان از آن‌ها ترکیب‌های الیافی دیگری مثل عایق‌های حرارتی یا فرش‌هایی برای داخل ساختمان‌ها تولید کرد. برخی پژوهشگرها هم روش‌هایی را برای تولید عایق صدا از الیاف‌های پارچه‌‌ای کهنه ابداع کرده‌اند. بازیافت شیمیایی الیاف برای الیاف‌هایی از یک نوع مثل پلیستر و نایلون در حجم بالا کاربرد دارد. به گفته‌ی پراجاپاتی:

روش بازیافت شیمیایی، شامل فرآیندها و مواد شیمیایی متنوعی است. به همین دلیل فرآیند و الیاف به‌دست‌آمده در این روش پرهزینه‌تر خواهند بود.

جداسازی ترکیب‌های طبیعی و شیمیایی و دستیابی به الیاف آن‌ها در مقیاس کوچک‌تر با موفقیت همراه بوده است؛ اما بازیافت پارچه در مقیاس صنعتی هنوز به صورت یک چالش باقی مانده است. گروهی از پژوهشگرها به رهبری کارول لین، مهندس شیمی دانشگاه سیتی هنگ کنگ، به توسعه‌ی روشی برای بازیافت الیاف ترکیب‌های نخی و پلی‌استری از طریق قارچ پرداختند. قارچ Asperigillus niger که معمولا عامل تولید کپک‌های سیاه روی انگور است، آنزیمی را تولید می‌کند که می‌تواند پنبه را به گلوکز و سپس به شیره تبدیل کند. از الیاف‌های پلی‌استری باقی‌مانده در این فرآیند می‌توان برای تولید لباس‌های جدید استفاده کرد.

ترکیب‌های نخ پلی‌استری امروزه یکی از محبوب‌ترین الیاف‌های به‌کاررفته در تولید لباس‌های ارزان‌ هستند که معمولا در تی‌شرت‌ها، پیراهن‌ها و حتی شلوارهای جین به‌وفور پیدا می‌شوند. لین و تیم او با آنزیم‌های سلولزی به اصلاح فرآیند بازیافت در مقیاس صنعتی بزرگ پرداختند. آن‌ها برای بررسی تأثیر فرآیند بازیافت بر ضایعات پارچه، با شرکت خرده‌فروشی پوشاک H&M همکاری کردند.

پژوهشگران اتریشی هم با استفاده از آنزیم‌ها روش‌های بیشتری را توسعه دادند که امکان تبدیل پوشاک پشمی به مواد قابل استفاده‌ای مثل رزین یا چسب را فراهم می‌کنند؛ اما برای تولید پوشاک پایدار، نیاز به تغییرات بنیادی‌تری در صنعت پوشاک وجود دارد. پارچه‌ها، الیاف‌ها و به طور کلی پوشاک باید طوری طراحی شوند که بازیافت و بازسازی آن‌ها آسان باشد. به گفته‌ی پراجاپاتی:

باید گردش بازیافت را در سیستم فعلی افزایش داد؛ بنابراین روش طراحی لباس‌ها را باید به گونه‌ای تغییر داد که عمل بازیافت آسان‌تر باشد.

یکی از گزینه‌ها تولید انواع جدید مواد از منابع مختلف است که تأثیر یکسانی بر محیط ندارند یا بازیافت آن‌ها آسان‌تر است. برخی هم به دنبال استفاده از ضایعاتی مثل شیرفاسد در صنعت پوشاک هستند. وقتی شیر فاسد و شور می‌شوند به صورت پروتئین‌های پولکی تکه تکه می‌شود. با حذف این پولک‌ها، پنیر به دست می‌آید. به گفته‌ی انک دوماسک، بنیان‌گذار شرکت QMilk که در زمینه‌ی توسعه‌ی انواع فیبر زیست‌تجدید‌پذیر در همینگن آلمان فعال است:

پنیر وارد ماشینی می‌شود که عملکرد آن مشابه دستگاه نودل سازی است. پس از ترکیب با آب، خمیری به دست می‌آید. از یک صافی هم برای خروج الیاف‌های نازکتر از تار مو استفاده می‌شود. شرکت QMilk الیاف‌ها را به نوعی نخ با بافتی ابریشم مانند تبدیل می‌کند. از این نخ‌ها می‌توان برای تولید کشباف یا الیاف‌های به‌هم‌بافته یا انواع پارچه‌های دیگر استفاده کرد. به این ترتیب، در صورتی که پوشاک تولیدی QMilk دور ریخته شود می‌توان به راحتی آن را بازیافت کرد. QMilk تنها شرکتی نیست که از منابع غیرمتداول پارچه تولید می‌کند.

رنانا کربز، پس از سال‌ها کار در شرکت طراحی آلمانی، شاهد آثار مخرب صنعت پوشاک و پارچه بر محیط زیست بود. به همین دلیل با خود عهد بست به دنبال چاره‌ای برای رفع این مشکل برود و در سال ۲۰۱۶ شرکت Algalife را برای تولید الیاف و رنگ از جلبک تأسیس کرد. جلبک‌ها کاربرد گسترده‌ای در صنایع زیبایی، برخی غذاها و سوخت‌های زیستی دارند. به گفته‌ی کربز:

پس از یادگیری نکاتی درباره‌ی صنایع تولید پارچه و لباس و مزیت‌های جلبک، از خود پرسیدم چرا از آن‌ها پارچه تولید نکنیم؟

یکی از مزایای جبلک برداشت آن در سیستمی بسته است و برای تولید آن نیازی به آب تازه نیست. جلبک برای رشد نیاز به آب و نور خورشید دارد. کربز و تیم او با استخراج رنگ‌های طبیعی انواع جلبک‌ها، می‌توانند رنگ‌ها را با آنزیم‌ها و عامل‌های تثبیت‌کننده ترکیب کنند و رنگ‌دانه‌های پارچه را از منابع طبیعی مثل زرداب بلوط، پوست انار و سروهای سوزنی تولید کنند.

همچنین می‌توان با تصفیه‌ی پروتئین از جلبک یا حتی تبدیل جبلک‌ها به نفت زیستی و سپس تبدیل آن‌ها به پلاستیک زیستی، به تولید الیاف و نخ پرداخت. پراجاپاتی، به همراه همکاران خود از دانشگاه دی مونتفورت به دنبال تولید آنزیم‌هایی برای تولید رنگ لباس است.

مزایای کلیدی این روش نسبت به روش‌های معمولی شامل تولید ساده‌تر پارچه، حذف رنگ‌های پیش‌ساخته و فرصت تولید رنگ‌های متنوع از طریق تغییرات ساده است.

مزایای رنگدانه‌های تولیدی Algalife مشابه رنگ‌دانه‌هایی هستند که از منابع تجدیدپذیر به دست می‌آیند. حتی می‌توان رنگ تولیدی را نوشید. شرکت Algalife در حال همکاری با یکی ابز برندهای مد بزرگ است و امیدوار است لباس‌های تولیدی به این روش تا سال ۲۰۲۱ وارد بازار شوند. توجه دیگر برندهای صنعت مد هم به روش‌های تولید پایدار جلب شده است. شرکت‌هایی مثل آدیداس، اخیرا از تولید مجموعه‌ی کفش‌هایی با پلاستیک‌های اقیانوسی خبر داده‌اند. شرکت زارا هم در سال ۲۰۱۹ اعلام کرد تا سال ۲۰۲۵ از مواد پایدار استفاده خواهد کرد. به گفته‌ی پراجاپاتی:

استفاده از مواد بازیافتی به جای مواد خام، فرصت چشمگیری را برای کاهش مصرف منابع غیرتجدید‌پذیر و آثار منفی تولید صنعتی مثل نشر گاز کربن دی‌اکسید، مصرف بالای آب و مواد شیمیایی فراهم می‌کند.

اما برخی به تعهد برندهای بزرگ نسبت به تولید پایدار بدگمان هستند و آن‌ها را متهم به بازاریابی سبز می‌کنند. در این نوع بازاریابی شرکت‌ها به دروغ محصولات خود را سازگار با محیط زیست معرفی می‌کنند. به گفته‌ی کلر پرس، مؤلف کتاب بحران کمد، شرکت زارا یکی از بنیان‌گذاران اصلی سیستم مد سریع است او می‌گوید:

خرید از زارا از نسلی به نسل بعدی منتقل شده است. در بیست سال گذشته، سیستم مد به طور کامل تغییر یافته و از حراج‌های فصلی به حراج‌های کوتاه‌مدت رسیده است. شش ماه انتظار برای نسل جدید هواداران مد اینستاگرامی، دیوانه‌کننده است.

بنابراین در حالی که بازیافت و الیاف پایدارتر، بخشی کلیدی از راه‌حل هستند، برای کاهش تأثیر صنعت مد بر زمین، مصرف‌کنندگان هم باید رفتار خود را تغییر دهند. به گفته‌ی پرس: «ما باید از سرعت خود بکاهیم و برخی لباس‌ها را دوباره بپوشیم. به یاد داشته باشید برای تولید لباس‌هایتان، منابع فیزیکی و خلاق زیادی مصرف شده‌اند.»