چگونه طوفان گردوغبار یکی از تمدن‌‌های قدرتمند خاورمیانه را به زانو درآورد؟

دلایل بی‌‌شماری برای سقوط امپراتوری‌‌ها وجود دارد: تهاجم خارجی، وسعت بیش از حد، فساد، بحران‌‌های اقتصادی، تغییرات اقلیمی و نظایر آن. اما پژوهش‌‌های تازه نشان می‌‌دهد که امپراتوری اَکِدیان احتمالا از معدود امپراتوری‌‌هایی بوده است که به‌‌دلیلی غیرمنتظره‌‌تر سقوط کرده است؛ طوفان غبار.

اکدیان، اقوامی بودند که بین ۲۵۰۰ تا ۲۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح (در عصر برنز) در منطقه‌‌ای حوالی بغداد کنونی می‌‌زیستند. این تمدن در دوران اوج خود منطقه‌‌ای نسبتا وسیع از کرمانشاهان تا شام و دریای مدیریترانه را تحت سلطه داشت. پایتخت این امپراتوری، شهر اکاد در منطقه‌‌ی بین‌‌النهرین بود و حکمرانی آن‌‌ها چندین سده ادامه یافت تا اینکه ناگهان از عرصه روزگار ناپدید شدند.

دوران اوج تمدن اکدیان در زمان حکمرانی سارگون، حدود ۲۴ قرن پیش از میلاد مسیح

تجزیه‌‌وتحلیل ژئوشیمیایی روی ۶ نمونه از فسیل‌‌های مرجانی پرایت با قدمتی ۴۱۰۰ ساله توانست ابعادی تازه از راز فروپاشی این تمدن را آشکار کند. به‌‌علاوه، این گواه تاریخی خود یادآور آن است که چگونه تغییرات زیست‌‌محیطی می‌‌تواند تمدن‌‌هایی قدرتمند و توسعه‌‌یافته را به یکباره متلاشی کند. تسیوشی وتناب، دانشمند اقلیم‌‌شناس از دانشگاه هوکایدو در ژاپن می‌‌گوید:

گرچه به‌‌نظر می‌‌رسد که علت رسمی سقوط اکدیان، هجوم جوامع دیگر به منطقه‌‌ی بین‌‌النهرین بوده باشد، نمونه‌‌های فسیلی ما به‌‌منزله‌‌ی پنجره‌‌ای در زمین هستند که می‌‌گویند تغییرات اقلیمی در سقوط این امپراتوری نقشی برجسته داشته است. پژوهش‌‌های میان‌‌رشته‌‌ای دیگر می‌‌تواند به بهبود درک ما درمورد ارتباط میان تغییرات اقلیمی و جوامع بشری گذشته کمک کند.

مطالعات میدانی انجام‌‌گرفته روی فسیل‌‌های مرجانی در تل‌‌لیلان (منطقه‌‌ای در شمال‌‌شرقی سوریه که روزگاری پایتخت امپراتوری اکدیان بود)، نشان می‌‌دهد که در اواخر عمر امپراتوری اکدیان، این تمدن شاهد بروز دوره‌‌های کم‌‌بارندگی بی‌‌سابقه و تعدد وزش بادهای شمالی بوده است (بادهای شمالی به بادهای قدرتمندی در منطقه‌‌ی  خلیج فارس اطلاق می‌‌شود که عموما با طوفان گرد و خاک همراه می‌شوند).

فسیل‌‌های موردمطالعه همچنین نشان دادند که هم‌زمان با آغاز فروپاشی سلسله‌‌ی اکدیان در ۴۲۰۰ سال پیش، این منطقه شاهد بروز یک فصل ادامه‌دار از وزش بادهای شمالی در زمستان بوده است. به‌نظر می‌‌رسد که این شرایط آب‌‌وهوایی غیرمنتظره و محیط نامساعد برای کشت‌‌وزرع در مجموع باعث تزلزل در بنیان‌‌های تمدن اکدیان شده باشد. پیش از این نیز خشکسالی و فروپاشی اجتماعی در کنار تهاجم خارجی به‌‌عنوان یکی از دلایل احتمالی در اختلال و نهایتا فروپاشی امپراتوری اکدیان شناخته شده بود؛ اما مطالعه‌‌ی اخیر توانست جزئیات بیش‌‌تری را درمورد این برهه از تاریخ آشکار کند.

یکی از فسیل‌های بررسی‌شده از دوران تمدن اکدیان؛ دانشگاه هوکایدو

البته ما هنوز نمی‌‌دانیم (و شاید هرگز ندانیم) چه اتفاقاتی در اواخر دوران حکومت اکدیا رخ داده؛ اما وجود این فسیل‌‌ها خود حاکی از مدارکی آشکار از شرایط اقلیمی منطقه در چند هزار سال پیش است. دانشمندان با بررسی هسته‌‌ی یخ‌‌ها و نیز مقطع درختان بریده‌‌شده می‌‌توانند به نتایجی مشابه دست یابند.

بد نیست بدانید، برای بخشی از بین‌‌النهرین که تمدن اکدیان در آن حضور داشت، چند صد سال طول کشید تا دوباره بشر بتواند در آن سکونت گزیند؛ این یک هشدار تاریخی مهم برای اتفاقی است که امروز در کمین ما نشسته است. پژوهشگران در جمع‌‌بندی مقاله خود آورده‌‌اند:

تشدید ناگهانی بادهای سطحی در طول زمستان باعث بروز خشکی هوا در منطقه‌‌ی بین‌‌النهرین شده؛ این در حالی است که فصل زمستان امروزه نیز برای کشاورزی اهمیت حیاتی دارد.

این مقاله در ژورنال ژئولوژی منتشر شده است.