کارنامه یک‌ساله وزیر ارتباطات: سال سکوت، سال فرار، سال فیلترینگ و انتظار

۳۱ مرداد ۱۴۰۴ با رأی مجلس ستار هاشمی، مردی از جنس دانشگاه و فناوری با تمرکز بر علم هوش مصنوعی، سکان وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را در دست گرفت. در روزی که کمتر کسی انتظار رأی اعتماد قاطع را داشت، ۲۶۴ نماینده مجلس یازدهم به او رأی مثبت دادند تا یک رکورد تاریخی برای وزرای ارتباطات ثبت شود؛ او این رأی‌ها را به‌ دست آورد و نمادی از انتظار یک جامعه برای دنیای فناوری‌محور را به تصویر کشید.

هاشمی یک اکوسیستم زخم‌خورده و میلیون‌ها کاربر ناراضی را تحویل گرفت؛ تقریبا مثل همه وزرای قبلی. حالا یک سال از آن روز می‌گذرد. آیا سکان‌دار جدید توانسته کشتی اینترنت را از دریای طوفانی به ساحل آرامش برساند؟ وعده‌های او محقق شده یا همچنان در کشاکش با موانع پنهان و آشکار، راه به جایی نبرده است؟ 

ستار هاشمی در کنار جهرمی، وزیر اسبق ارتباطات، به‌عنوان معاونت فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات مشغول به کار شد و سال گذشته پا جای پای رئیس خود گذاشت؛ بدون این که آقای رئیس نقشی در دولت بگیرد.

ستار هاشمی وزارت را در شرایطی تحویل گرفت که اینترنت ایران با چالش‌های ساختاری و سیاستی عمیقی مواجه بود. در دولت سیزدهم، گرچه پروژه‌های مهمی مانند توسعه فیبر نوری منازل و کسب‌وکارها (FTTx) و پشتیبانی کامل زیرساخت‌های ارتباطی از نسخه ۶ پروتکل اینترنت (IPv6) آغاز شده بود، اما وضعیت کلی کیفیت اینترنت و فیلترینگ گسترده، به‌شدت مورد انتقاد بود.

یک میراث دوگانه به هاشمی تحول داده شد. از یک سو، با پروژه‌های زیرساختی مهمی مانند FTTx مواجه بود که برای توسعه کشور حیاتی بودند و از سوی دیگر، با یک بحران عمیق در اعتماد عمومی به دلیل سیاست‌های محدودکننده و نارضایتی گسترده از کیفیت اینترنت. این تضاد، اصلی‌ترین چالش او در ابتدای راه بود.

عیسی زارع‌پور، وزیر پیشین، در مقابل انتقادها، کندی اینترنت را به فیلترشکن‌ها و حملات سایبری نسبت می‌داد و عزم جدی برای رفع فیلترینگ در زمان او وجود نداشت. جانشین زارع‌پور اما برخلاف او شخصا از موافقان رفع فیلترینگ است و در ماه‌های نخست وزارت موفق شد نظر مساعد اعضای شورای عالی فضای مجازی را برای رفع فیلتر واتساپ و پلی‌استور جلب کند؛ موفقیتی که بسیاری را امیدوار کرد که به‌زودی سایر برنامه‌ها نیز رفع فیلتر خواهند شد؛ اما این اتفاق تا امروز رخ نداده است.

هانیه کلهر

بررسی طرح رفع فیلترینگ؛ دو قدم به سمت حذف فیلتر، چندین گام به سوی محدودتر شدن

مطالعه '9

هاشمی در اولین روز کاری خود گفت: «باید برای مسئله فیلترینگ چاره‌اندیشی کرد اما این چاره‌اندیشی راه طولانی در پی داشته است.» در میانه‌ی این تلاش‌ها، وقوع یک «جنگ ۱۲ روزه» شرایط کشور را امنیتی کرد و بار دیگر اینترنت را تا مرز انسداد پیش برد.

در همان روزهای آغازین این جنگ، پلتفرم‌هایی چون واتساپ، تلگرام و اینستاگرام با اختلالات گسترده مواجه شدند و دسترسی کاربران به اینترنت جهانی به شکل محسوسی محدود شد. وزارت ارتباطات طی بیانیه‌ای این محدودیت‌ها را موقتی و ناشی از شرایط ویژه جنگی اعلام کرد و وعده داد که پس از عادی‌شدن اوضاع، اینترنت به حالت قبل بازخواهد گشت. این اتفاق اما رخ نداد.

وقتی وزیر اعلام کرد همه چیز به وضعیت قبل برگشته، اینترنت همچنان نیمه‌جان بود و همین موضوع باعث انتقادات فراوان شد. به‌ نظر می‌رسد همین حجم انتقادات به اعلام «عادی شدن شرایط اینترنت» بود که باعث شد او تا مدت‌ها مصاحبه کند و در سکوت خبری به سر ببرد.

واقعیت این است که هاشمی در این یک سال وزارت، هر بار با خبرنگاران تخصصی فناوری گفت‌وگو دارد صحبتی می‌کند که پس‌لرزه‌هایش تا مدت‌ها به وزارت‌خانه می‌رسد. مثل آخرین اظهاراتش درباره اینترنت که در آن اعلام کرد شخصا از کیفیت اینترنت ناراضی است؛ گویی این ما هستیم که باید این وضعیت را بهبود بدهیم!

واقعیت این است که هاشمی در برابر فشار مخالفان آزادی اینترنت چندان کوتاه نیامد و در گزارش به مجلس در تیرماه ۱۴۰۴ بر ضرورت بازنگری در حکمرانی فضای مجازی تأکید کرد. او در صحن علنی مجلس صراحتاً به یکی از چالشی‌ترین موضوعات کشور، یعنی سیاست فیلترینگ، پرداخت و نقدی صریح بر رویکرد انسدادی وارد کرد.

با این اوصاف، حاصل یک‌ سال تلاش برای رفع فیلتر را می‌توان ترکیبی از پیشرفت‌های نسبی و چالش‌های باقی‌مانده دانست. از یک سو، دو سکوی پراستفاده (واتساپ و گوگل‌پلی) بار دیگر در دسترس کاربران ایرانی قرار گرفته‌اند. از سوی دیگر اما سکوهای مهمی چون اینستاگرام و یوتیوب کماکان فیلترند و حیات بسیاری از کسب‌وکارهای خرد اینترنتی در گرو رفع محدودیت از آن‌هاست.

هاشمی مکرراً تأکید کرده که پیگیر رفع فیلتر سایر پلتفرم‌هاست اما تحقق این امر را نیازمند اجماع در مراجع بالادستی می‌داند و از تعیین زمان دقیق خودداری می‌کند. بدین ترتیب، پرونده‌ی فیلترینگ در کارنامه هاشمی گرچه هنوز بسته نشده، اما دست‌کم با تغییر رویکرد اساسی همراه بوده: او واقعیت‌های عصر دیجیتال را پذیرفته و بر لزوم اعتماد به مردم به جای اعمال محدودیت تاکید می‌کند.

با وجود تغییر گفتمان و وعده‌های وزیر، بررسی داده‌های آماری جهانی نشان می‌دهد که وضعیت اینترنت ایران در یک‌ سال وزارت هاشمی نوسان داشته و بهبود چشمگیری در رتبه‌بندی‌های جهانی حاصل نشده است. گزارش‌های اسپیدتست، به‌عنوان یک شاخص معتبر، تصویری تقریبا رو به بهبودی را نشان می‌دهد.

رتبه اینترنت ثابت ایران، با وجود بهبود جزئی در سرعت، همچنان در جایگاه‌های بسیار پایین جهانی مانده و فاصله فاحشی با میانگین جهانی (103.39 Mbps) دارد. در بخش اینترنت موبایل نیز با وجود رشد سرعت، نوسان رتبه دیده می‌شود. این در حالی است که برخی کشورهای منطقه مانند ترکیه، قطر و عربستان به سرعت‌های چندصد مگابیت‌برثانیه رسیده‌اند، ایران همچنان با سرعت‌های پایین‌تر دست‌وپنجه نرم می‌کند.

هاشمی در مصاحبه‌هایش تصریح کرده که حتی پیش از جنگ ۱۲ روزه هم کیفیت اینترنت مطلوب نبود و در آن ایام جنگی به دلیل گزارش‌هایی مبنی بر استفاده‌ی دشمن از GPS و پهپادها، ناچار اختلالاتی در بخش دیتا ایجاد شد و اوضاع را بدتر کرد.

هانیه کلهر

وزیر ارتباطات: بهبود کیفیت اینترنت مطالبه جدی مردم و اعتراضشان به وضعیت اینترنت به‌حق است

مطالعه '2

او معتقد است افت کیفیت شبکه در وهله نخست ناشی از کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت است. به همین دلیل، اعلام کرد که با همراهی وزارت اقتصاد و معاونت علمی ریاست‌جمهوری، فرآیند تخصیص منابع برای جبران خسارات و توسعه زیرساخت ارتباطی طی شده است. بخشی از این سرمایه صرف پروژه فیبر نوری خواهد شد.

فیبر نوری همان پروژه‌ای است که هاشمی بارها از آن انتقاد کرده. او معتقد است این طرح علی‌رغم همه ادعاهایی که به‌ویژه در دولت سیزدهم مطرح شد، هنوز به نقطه قابل قبولی نرسیده است. وزیر فعلی تاکید می‌کند که در این پروژه بیش از این که پوشش مهم باشد، اتصال مهم است و به اپراتورها تاکید می‌کند که به پروژه فیبر شتاب ببخشند تا آمارها با آنچه مردم تجربه می‌کنند تطابق داشته باشد.

مدیرعامل شرکت مخابرات اخیراً اعلام کرده است که «پیشرفت پروژه فیبر نوری در تهران طی دو سال گذشته در همان سطح ۳۰ درصد باقی مانده است.» یعنی پروژه فیبر نوری در وزارتخانه هاشمی در اولویت قرار ندارد و معلوم نیست «اتصالات» که اولین وظیفه وزیر ارتباطات است، پشت کدام در مانده است؟ انگار هاشمی کارهای مهمتری داشته و برای مثال، دستاورد رجیستری آیفون را در کارنامه یک‌ساله‌اش دارد.

این مشکل که در دولت قبل به بن‌بست رسیده بود و دغدغه بخش زیادی از مردم و واردکنندگان بود، به قول وزیر، با «تدبیر دولت وفاق»، «حمایت رئیس‌جمهور» و «پیگیری فعالانه وزارت ارتباطات» حل شد.

هاشمی در توصیف این موفقیت از واژه‌هایی مانند «کار کارشناسی بدون هیاهو» استفاده کرد. عبارت «هیاهو» در ادبیات دولت چهاردهم یعنی بدون پرداخت رسانه‌ای. به‌نظر می‌رسد ستار هاشمی و تیمش تمایل چندانی به مصاحبه ندارند. وزیر در این یک سال با هیچ رسانه تخصصی فناوری مصاحبه مطبوعاتی تفصیلی نداشته اما در صداوسیمای ملی با جناب‌خان گفت‌وگو کرده است.

ضعف در اطلاع‌رسانی و اقناع افکار عمومی باعث شده بسیاری از تلاش‌های وزارت ارتباطات در نگاه کاربران عمومی دیده نشود. کم‌کاری در اعلام وضعیت عملکرد وزارت ارتباطات باعث شده روایتی که از سوی مخالفان دولت درباره انفعال وزیر بیان می‌شود، در ذهن بخشی از مردم بنشیند. هاشمی برای رفع این شائبه در سال دوم وزارتش باید تعامل بیشتری با رسانه‌ها و کاربران داشته باشد؛ حتی اگر شده با زبان صریح‌تری موانع فراسوی خود را بیان کند تا مطالبه‌گری عمومی پشتوانه اصلاحاتش شود.

در یک سال اخیر سفر به کوبا و ونزوئلا شاید تنها حرکت برجسته در مسیر دیپلماسی ارتباطات بین‌المللی در دوره‌ هاشمی باشد. عمده فعالیت‌های دیپلماتیک وزارتخانه او در چارچوب توافق‌های اولیه باقی مانده و سفر رسمی مهم دیگری به خارج از کشور اعلام نشده است.

دستاوردهایی مانند ساخت کارخانه فیبرنوری با سرمایه‌گذاری ۱۰ میلیون دلاری و ساخت پارک فناوری در ونزوئلا، هنوز در مرحله اجرایی هستند. موفقیت این دیپلماسی زمانی قابل ارزیابی است که خطوط تولید فیبرنوری عملاً فعال شده و پارک فناوری به محلی برای فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان تبدیل شده باشد. بنابراین، دستاورد اصلی تا این لحظه، ایجاد یک فرصت بالقوه است، نه یک تحول بالفعل.

در کنار سفرهای دیپلماتیک، اقدام مهم وزارت ارتباطات در زمینه دیپلماسی جهانی، شکایت دوباره از شرکت استارلینک در اتحادیه جهانی مخابرات (ITU) بوده است. این اقدام اگرچه از نظر حقوقی و بین‌المللی یک گام مهم برای ثبت اعتراض ایران به فعالیت ماهواره‌ها در فضای کشور بدون مجوز است، اما نتایج عملی آن تاکنون نامشخص بوده و به نظر نمی‌رسد تأثیری بر فعالیت استارلینک در داخل ایران داشته باشد.

آرش پارساپور

شکایت دوباره ایران از استارلینک به اتحادیه جهانی مخابرات

مطالعه '3

در حوزه فضایی، دولت چهاردهم به سکان‌داری آقای هاشمی وارث مسیری بود که در دولت قبل آغاز شد. در یک سال گذشته، هرچند چندین پرتاب ماهواره موفق (ماهواره‌های چمران، کوثر، هدهد و فخر) صورت گرفته اما این پروژه‌ها حاصل تلاش دولت سیزدهم بودند و عملاً در زمان دولت جدید به فاز پرتاب رسیدند.

مهم‌ترین نقطه ضعف در ماه‌های ابتدایی این دوره، تشکیل نشدن جلسه شورای عالی فضایی بود که عالی‌ترین نهاد سیاست‌گذار این حوزه است. برگزار نشدن این جلسات نشانه کم‌توجهی به راهبردهای کلان فضایی تلقی می‌شد که اولین جلسه آن ۱۴ بهمن ۱۴۰۳ با حضور رئیس‌جمهور برگزار شد.

در بخش پست، عملکرد یک‌ساله اخیر ترکیبی از آمار روبه‌رشد و چالش‌های ساختاری است. هرچند افزایش پنج درصدی تعداد مرسولات پستی در بهار ۱۴۰۴ (نسبت به سال قبل) دارد اما تعداد واحدهای پستی در کشور کاهش یافته و از ۱۰,۹۳۲ واحد در سال ۱۴۰۳ به ۹,۹۳۱ واحد در سال جاری رسیده؛ کاهشی که می‌تواند در درازمدت بر کیفیت و دسترسی خدمات پستی در مناطق دوردست تأثیر منفی بگذارد.

مهم‌ترین اقدام ملموس وزارت ارتباطات در این بخش، افزایش شدید تعرفه‌های پستی از اردیبهشت ۱۴۰۴ بوده است. این افزایش که بین ۳۷ تا ۵۰ درصد اعلام شده، گرچه از دیدگاه مسئولان برای پوشش هزینه‌ها و ارتقای خدمات ضروری است، اما به‌طور مستقیم بر کسب‌وکارهای اینترنتی و مردم عادی فشار اقتصادی وارد کرده است.

ستار هاشمی استادتمام مهندسی کامپیوتر دانشگاه شیراز و متخصص هوش مصنوعی است. او در جلسه رأی اعتماد نیز «کاربردی‌سازی هوش مصنوعی در صنایع» را در جمع وعده‌های کلیدی خود گذاشت. 

در همان هفته‌های آغاز وزارت (اول مهر ۱۴۰۳)، او هنگام نواختن زنگ مدرسه در تهران به خبرنگار زومیت گفت «استفاده از هوش مصنوعی در دستور کار او و وزارتخانه‌اش قرار دارد اما یک‌ سال پس از آن وعده‌ها، خروجی «ملموس و وزارتخانه‌محور» برای AI دیده نمی‌شود.

هنوز نه سند اجرایی اختصاصی وزارت ارتباطات منتشر شده، نه نقشه‌راه با زمان‌بندی، بودجه و KPI مصوب روی پورتال وزارتخانه یا رگولاتوری قرار گرفته و نه پروژه‌ی شاخصی که به‌طور مستقیم توسط وزارت ارتباطات در مقیاس ملی راهبری شود.

در سطح ملی فقط «سند ملی هوش مصنوعی» ذیل شورای‌ عالی انقلاب فرهنگی ابلاغ شده که تکالیف بین‌دستگاهی دارد و صرفاً یکی از دستگاه‌های درگیرِ آن وزارت ارتباطات است. پیگیری عملیاتی این سند هم بیشتر در حوزه نهاد ریاست‌جمهوری/معاونت علمی است. انگار هاشمی عطای هوش مصنوعی را به لقایش بخشیده و کنترل آن را به معاونت علمی ریاست‌جمهوری سپرده و ترجیح می‌دهد با AI سر کلاس درس سر و کله بزند، نه در منصب دولتی.

ستار هاشمی یک کارشناس فناوری باتجربه است که اکنون در جایگاه یک سیاست‌گذار و مجری قرار گرفته. قلم تحلیل‌گران مستقل او را «تحلیل‌گری واقع‌گرا و متخصص که از تندروی‌ها آسیب دیده» توصیف کرده است.

او تلاش دارد چالش حکمرانی دیجیتال ایران را با مقاومت آرام و پیوسته حل‌وفصل کند. اما این شیوه تدریجی، برای گروهی از مردم و فعالان که انتظار تغییرات سریع و ملموس دارند راضی‌کننده نیست. گروهی هنوز معتقدند وزیر ارتباطات باید صدای بلندتری در دفاع از حقوق کاربران و کسب‌وکارهای مجازی داشته باشد و با صراحت بیشتری موانع را به افکار عمومی اعلام کند.

نباید فراموش کرد که ساختار تصمیم‌گیری در حوزه ICT چندلایه و پیچیده است. وزیر علی‌رغم همه اختیاراتش، فقط یک عضو از شورای عالی فضای مجازی است. او رویکرد کم‌سروصدا اما فنی دارد تا مانع از آن شود که تقابل مستقیم با ساختارهای قدرتمند او را حاشیه‌نشین کنند.

آزمون بزرگ ستار هاشمی در سال‌های آینده، علاوه بر پیشبرد فنی پروژه‌ها، تأمین پایداری تصمیمات اصلاحی است. او باید بتواند اجماع حاکمیتی حول سیاست‌های معقول‌تر در حوزه فضای مجازی ایجاد کند؛ کاری دشوار اما چاره‌ناپذیر.

سوال کلیدی برای سال دوم وزارت او این است: آیا هاشمی می‌تواند از «وزیر وفاق» به «وزیر عمل» تبدیل شود؟ آیا سرمایه سیاسی او برای ایجاد گشایش‌های واقعی کافی خواهد بود یا در نهایت، او نیز در گرداب ملاحظات امنیتی و سیاسی محصور خواهد ماند؟

در نهایت، درباره کارنامه یک‌ساله ستار هاشمی می‌توان گفت که نه درخشان و بی‌نقص است، نه تاریک و شکست‌خورده؛ بلکه مجموعه‌ای است از گام‌های استوار اولیه که اگر با پیگیری و حمایت همراه شود، می‌تواند نویدبخش آینده‌ای بهتر برای فضای دیجیتال ایران باشد. این کارنامه نشان می‌دهد امکان تغییر مسیر وجود دارد، مشروط به این که عزم و درایت کافی به خرج داده شود.