تهران در لبه بحران؛ چطور ایران به خشکترین تابستان نیمقرن اخیر رسید؟
از اوایل خرداد امسال، یعنی قبل از این که زندگی به قبل و بعد از جنگ تقسیم شود هشدار داده شده بود که کاهش ۴۰ درصدی بارشها نسبت به سال گذشته از یک طرف و از طرف دیگر افت ۴۱ درصدی ورودی سدها قرار است ما را وارد یک بحران فراگیر و کمسابقه کند. کاهش شدید باران، گرمای بیسابقه، مصرف بیرویه آب، مدیریت ناپایدار؛ هر کدام چطور بحران تابستان امسال را رقم زد؟
بحران آب از اقلیم خشک تا الگوی مصرف
اگر قرار باشد عواملی که بیآبی را رقم زده به دو دسته انسانی و طبیعی تقسیم کنیم به گفته هدایت فهمی، پژوهشگر و مدیر سابق دفتر منابع آب وزارت نیرو «مهمترین عامل طبیعی آن، خشکسالی و تغییر اقلیم است.» او میگوید که سازمان تحقیقات آب سالها پیش هشدار داده بود روزی خواهد آمد که حتی قادر به تامین آب شرب هم نخواهیم بود اما این مسئله از سوی مدیران جدی گرفته نشد.
سازمان تحقیقات آب سالها پیش هشدار داده بود روزی خواهد آمد که حتی قادر به تامین آب شرب هم نخواهیم بود
گزارشهای رسمی نشاندهنده کاهش ۳۹ درصدی ارتفاع كل ريزشهای جوی كشور نسبت به میانگین دوره مشابه سال گذشته است. طوری که وقتی میزان بارندگی سالانه را روی یک نمودار ترسیم کنیم، امسال در مجموع ۵۷ سال گذشته، به جز یکسال (سال آبی ۸۶ - ۸۷) کمبارشترین و بهعبارتی خشکترین سال نیم قرن اخیر بوده است. از نظر بارندگی هرمزگان، سیستان و بلوچستان و بوشهر قرمزترین وضعیت را داشتهاند و اوضاع خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد هم در شرایط هشدارآمیز قرار دارد. شرایط بقیه شهرها هم تعریفی ندارند.
اگر فقط ۱۰ درصد در کشاورزی صرفهجویی میشد کمآبی نداشتیم
از اقلیم خشک که بگذریم «وضعیت مصرف آب» عامل دیگر بیآبی در روزهای گذشته بوده است. دولت میگوید هر فرد در شبانهروز باید ۱۳۰ لیتر آب مصرف کند اما در حال حاضر این عدد ۲۲۰ لیتر است. اگرچه به نظر میرسد مصرف آب شرب یکی از عوامل کمآبی بوده اما نمودارها نشان میدهند که این موضوع آنقدرها که روی آن تاکید میشود جدی نیست.
صاحبنظران حوزه آب میگویند که کشاورزی ۸۰ درصد و صنعت ۲.۱ درصد از آب کشور را مصرف میکند. میماند مصرف شرب که سهم آن ۸.۲ درصد است. با این حساب صرفهجویی در زندگی روزمره واقعا دردی دوا میکند؟ هدایت فهمی توضیح میدهد: «مصرف آب در بخش کشاورزی آنقدر زیاد است که اگر ۱۰ درصد هم صرفهجویی میکردیم حدود ۹ میلیارد متر مکعب، یعنی بیش از نیازهای فعلی امروز، آب تامین میشد. اگرچه صرفهجویی در زمینه کشاورزی ضروری است اما این منجر به این نمیشود که ما در مصرف آب شرب صرفهجویی نکنیم.»
مصرف آب در بخش کشاورزی آنقدر زیاد است که اگر ۱۰ درصد هم صرفهجویی میکردیم حدود ۹ میلیارد متر مکعب، یعنی بیش از نیازهای فعلی امروز، آب تامین میشد
با این که تغییر سیاستهای آب در وزارت جهاد کشاورزی میتوانست ورق را برگرداند اما این وزارتخانه در سالهای گذشته و دولتهای مختلف نتوانست کشاورزان را با کمآبی سازگار کند. درباره دلیل آن مدیر سابق دفتر منابع آب وزارت نیرو میگوید:
امنیت غذایی یک مسئله مهم است که باعث شده در این زمینه نشود سختگیری کرد اما باید توجه کرد که خوداتکایی در محصولات استراتژیک برای هیچ کشوری امکان پذیر نیست. وزارت جهاد کشاورزی باید کشاورزان را راضی به تغییر کشت خود کند اما این اتفاق نیفتاد.- هدایت فهمی، پژوهشگر و مدیر سابق دفتر منابع آب وزارت نیرو
تهران خطرناکترین شرایط را دارد
ظرفیت آب پشت سدها از سال پیش حدود ۲۴ درصد کمتر شده است. حتی ظرفیت بسیاری از آنها دارد به پایان میرسد. بر اساس آخرین گزارش وزارت نیرو، تا بیستویکم تیر ماه ۱۳ سد عملا از دست رفتهاند. اما خشک شدن کدام یک تبعات سنگینتری برای استان خود رقم خواهد زد؟
فهمی، پژوهشگر حوزه آب به زومیت میگوید به دلیل موقعیت سیاسی تهران، این استان خطرناکترین وضعیت را از نظر کمآبی دارد. بر پایه دادههای رسمی، حجم فعلی آب ذخیرهشده در سدهای تهران به حدود ۱۴ درصد ظرفیت مخازن رسیده است. در حال حاضر از هر چهار سد این استان لار به وضعیت قرمز درآمده و سه سد دیگر در شرایط خطرناکی هستند.
سدها چطور ته کشیدند؟
سرعت ته کشیدن آب آنقدر زیاد است که بهزودی احتمالا بقیه سدهای تهران هم به رنگ قرمز خواهند درآمد. در این صورت چه باید کرد؟ «باید برای آمادگی حول چهار محور اقدام کنیم: اول باید سراغ افزایش تولید آب برویم. مثلا به دنبال ایجاد مخازن و چاههای جدید باشیم، تصفیهخانههایی برای استفاده مجدد از آب تاسیس و از آب پساب استاندارد برای کشاورزی استفاده کنیم. محور دوم باید اصلاح الگوی مصرف مردم و تعویض کنتورهای خراب باشد.»
بر اساس آخرین گزارش وزارت نیرو تا بیستویکم تیر ماه ۱۳ سد کشور عملا از دست رفتهاند
به گفته فهمی، در شبکه آبی ۳۰ درصد هدررفت آب داریم که ناشی از فرسودگی شبکهها و خطوط انتقال آب شرب بوده و برای حل این مشکل باید بازسازی شوند. به همین دلیل هم او راه سوم را کاهش هدررفت آب میداند. «راه چهارم هم روشهای پدافندی مانند توزیع آب بستهبندی، تانکرهای آبرسانی، ایجاد آبهای کشاورزی و جیرهبندی آب سدهاست.»
به نظر میرسد که شرکت آب و فاضلاب تهران از هفته قبل حداقل برای این مرحله در حالت آمادهباش بوده است. ابتدا در برخی مناطق آب را به شکل تانکری در شهر توزیع کرد. سپس به دلیل آلوده بودن این روش تصمیم به این گرفت که آب آشامیدنی را در بستههای غیر قابل فروش پلاستیکی آماده کند. البته این شرکت بارها اعلام کرد که این بستهها توزیع نشده و برای شرایط اضطراری تهیه شدهاند. جستوجوی زومیت نشان میدهد که از سه سال قبل آبفا از روش توزیع بستههای پلاستیکی آب در چهارمحالوبختیاری یا اردبیل استفاده کرده بود.
دولت ادبیات تهدیدآمیز را کنار بگذارد
استراتژی دولت تا به اینجا در نسبت با کمآبی چه بوده است؟ مسعود پزشکیان دولت خود را میراثدار ناترازی آب اعلام کرده و گفته اگر به همین منوال پیش برویم اصلا نخواهیم توانست برای تهران آب [تهیه] کنیم.
دیگر واکنشهای اعضای دولت هم بهصورت ضمنی خطاب به مردم بوده. تاکید هدایت فهمی این است که انگشت اتهام را نباید سمت مردم گرفت و آنها را متهم کرد. حرف او این است که دولت باید بهای بیشتری در مشاکت بدهد:
دولت هم میتواند با در اختیار قرار دادن وسایل کاهنده مصرف آب، مثل سر شیر یا وسایلی دیگر به شکل رایگان یا قسطی به تغییر الگوی مصرف در قالب مسئولیتهای اجتماعی کمک کند؛ اما حاکمیت با ادبیات تهدیدآمیز حتی میگوید که مردم را نقرهداغ هم خواهد کرد.- هدایت فهمی، پژوهشگر و مدیر سابق دفتر منابع آب وزارت نیرو
- پزشکیان: تهران آب ندارد و پایتخت باید جابهجا شود01 مرداد 04مطالعه '1
- مدیر سد امیرکبیر کرج: هیچوقت در مرداد چنین کمبود آبی را تجربه نکرده بودیم04 مرداد 04مطالعه '2
قطعی برق منظم، قطعی آب نامنظم و بدون برنامه
اگرچه به لحاظ سیاسی کمآبی تهران میتواند تبعات زیادی داشته باشد اما این موضوع بحرانهای زیادی در شهرهای دیگر هم ایجاد کرده که به دلیل فاصله با مرکز کمتر دیده شده است.
- آبادان: در روزهای گذشته آبادان بارها در جمع ۱۰ شهر داغ دنیا قرار گرفته و زندگی ساکنانش را با اختلال بزرگی روبهرو کرده است. از شهر که فاصله بگیریم برق که هیچ آب هم قطع است و تانکرهای توزیع آبفا در محلات دیده میشوند.
- بوشهر: قطعی برق این روزها با دمای هوای ۴۹ درجه سانتیگراد در بوشهر هم مثل همه شهرها یک روتین روزمره است اما قطعی آب چطور؟ یک شهروند بوشهری به زومیت میگوید: «معمولا یک یا دو روز در میان فقط چند ساعت آب شهری با فشار خوب داریم که میتوانیم مخزن را پر کنیم. بقیهی وقتها یا فشار آب خیلی کم است یا قطع شده.»
- آذربایجان غربی: ماجرا برای آنها نه فقط آب شهری بلکه پیوندهای عاطفی با آب دریاچه ارومیه است. مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجانغربی اخیرا گفته بود که بخش شمالی دریاچه همین روزهاست که دیگر از بین برود. به گفته او در بخش شمالی دریاچه ارومیه فقط لایهای به ضخامت ۴ یا ۵ سانتیمتر آب وجود دارد که در واقع میتوان گفت دیگر آبی وجود ندارد. از دریاچه که فاصله میگیریم و به شهر میرسیم در خود ارومیه هم هر دو روز یک بار برق قطع میشود. قطعی آب برای برخی از شهروندان روزانه است و محدودیت زمانی ندارد. گاهی دو و گاهی پنج ساعت.
- تبریز: یک شهروند تبریزی به زومیت میگوید: «همین دو روز قبل برقمون سه بار قطع شد. یه بار ۲ ساعت صبح، ۲ ساعت ظهر، و یه ساعت و نیمساعت هم شب. بقیه روزها در طول شبانهروز یک بار ۲ ساعت برق میره. در مورد آب هم صبحها تقریبا اوکیه آب داریم ولی یک در میان بعضی شبها یا دو سه شب یه بار آبمون قطع میشه از ساعت ۹ شب تا مثلا ۴ صبح.»
- اصفهان: از آخرین تنش آبی در خارج از پایتخت چهار ماه میگذرد. از زمانی که کشاورزان اصفهان در روزهای فروردین خطوط انتقال آب به یزد را شکستند و باعث قطع جریان آب از اصفهان به این استان شدند. حالا تنش آبی از حاشیه به مرکز آمده و از مزارع به خانهها. شاید قطعی برق طبق برنامهریزی از پیش تعیین شده تبدیل به روتین شده باشد اما به نظر میرسد هنوز نظم مشخصی برای قطعی آب وجود ندارد. گاهی آب قطع میشود و گاه قطعی برق، پمپ را از کار میاندازد و فشار آب کاهش مییابد.
- فارس: در استان فارس هم گزارشهای متعددی از قطعی برق وجود دارد. قطعیهایی ۲ تا ۲.۵ ساعته که با افت فشار آب همراه است.
- اهواز: در دمای ۵۰ درجه، قطعی برق به سختی قابل تحمل بود که آب هم به آن اضافه شد. یک شهروند اهوازی به زومیت میگوید: «الان تقریبا یک ماه است که فقط نصفشبها آب داریم. پیگیری هم کردیم و گفتند باید مخزن بذاریم.»
در این دو روز به دنبال اطلاعیه آبفا آب در بیرجند، زنجان، مناطقی از البرز و ۱۶ مرکز استان دیگر هم قطع شده است. بحرانی نشان داد فقط نتیجه یک تابستان کمبارش یا چند ماه گرمای شدید نیست و سالها غفلت از توسعه پایدار، مدیریت منسجم منابع و اصلاح الگوهای مصرف آن را رقم زده است.