دومین گزارش کیفیت اینترنت منتشر شد؛ ایران، قهرمان اینترنت بی‌کیفیت

دومین گزارش کیفیت اینترنت در ایران، وضعیت اینترنت کشور را خطرناک خوانده و می‌گوید مشکلات و اختلالات شبکه، وضعیتی تجویزی و خودخواسته است، نه از سر توسعه‌نیافتگی.

ادامه این روند در حالی است که رئیس جمهور با داشتن بیشترین اختیارات در این حوزه، باید پاسخگوی کیفیت اینترنت به مردم باشد.

دومین گزارش تحلیلی اختلال‌ها، محدودیت‌ها و سرعت اینترنت در ایران که گزارش کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک تهران ۶ ماه پس از اولین گزارش خود در این‌ مورد منتشر کرده است، نشان می‌دهد کیفیت اینترنت ایران نسبت به اولین گزارش تغییر محسوسی نداشته و همچنان در وضعیت خطرناکی قرار دارد. این گزارش که در نامه‌ای رسمی به اطلاع ریاست جمهوری و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارتخانه‌های مرتبط دیگر رسیده است، وضعیت خطرناک اینترنت را اینطور وصف می‌کند:

خطرناک به این معنی که همچنان استفاده از اینترنت برای ایرانی‌ها، بدون فیلترشکن ممکن نیست و منطق استفاده از فیلترشکن، علاوه بر تحمیل هزینه‌ی ماهانه چندهزار میلیاردی از سبد معیشتی کل خانواده‌های ایرانی، موجب افزایش آسیب‌پذیری برروی تجهیزات دیجیتال کاربرها، نفوذ و نشت اطلاعات کسب‌وکارها و افزایش آزارهای دیجیتال شده است.

- ، دومین گزارش کیفیت اینترنت در ایران

بر اساس این گزارش اعمال محدودیت‌های گسترده، غیرشفاف و بدون پاسخگویی در اینترنت کشور تبدیل به مهمترین مانع بهره‌مندی ایرانی‌ها از حرکت سریع فناوری و در نتیجه رشد چشمگیر اقتصادی و توسعه کسب‌وکارهای مدرن شده است؛ وضعیتی خودخواسته که به تداوم ناامیدی نیروی انسانی، خشم اجتماعی، خروج متخصصان و درنهایت خشکیدن ریشه درخت اقتصاد دیجیتال کشور منجر می‌شود.

این گزارش با طرح این سؤال که چه کسی باید پاسخگوی کیفیت پایین اینترنت باشد، بر این تأکید می‌کند که رسانه‌ها، افکار عمومی و از همه مهم‌تر «مجلس شورای اسلامی» می‌تواند مطالبه‌گری دقیق‌تری در این‌ مورد داشته باشند و در ادامه با توضیح قدرت رئیس جمهور می‌گوید که او «از اختیارات و کنترل کافی برای بهبود کیفیت اینترنت کشور برخوردار است و بیش از هر کس دیگر باید پاسخگوی کیفیت اینترنت به مردم باشد.»

انجمن تجارت الکترونیک که این گزارش را براساس «داده‌های مراجع بین‌المللی و تحلیل کارشناسان خبره زیرساخت اینترنت کشور» تهیه کرده، با بررسی سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت، اینترنت ایران را با ۵۰ کشور مختلف مقایسه کرده است و می‌گوید ایران در صدر کشورهایی با بدترین کیفیت اینترنت قرار دارد.

با توجه به رتبه ایران در شاخص اختلال (۵۰/۴۷)، محدودیت (۵۰/۴۹) و شاخص‌های سرعت (۵۰/۵۰)، ایران در مجموع با کسب ۱۴۶ امتیاز منفی (از مجموع ۱۵۰ امتیاز ممکن) در صدر کشورهای با بدترین کیفیت اینترنت قرار دارد و بار دیگر از عنوان قهرمانی خود در اینترنت بی‌کیفیت دفاع می‌کند. چین با ۱۳۵ و اندونزی با ۱۳۱ امتیاز منفی در رتبه‌های پس از ایران در این فهرست قرار گرفتند.

- ، دومین گزارش کیفیت اینترنت در ایران

طبق این بررسی، اگرچه نسبت به گزارش پیشین، ایران در مجموع امتیاز منفی کمتری دریافت کرده است، روشن است که همچنان وضعیت کیفیت اینترنت ایران در جایگاه خطرناک قرار دارد.

این گزارش درنهایت تأکید می‌کند که اگر ایران بخواهد دست‌کم در مسیر تجارت مبتنی بر اینترنت و فناوری‌های نوظهور حضوری ثابت داشته باشد باید درباره بحران‌هایی مانند شرایط اقتصادی پرنوسان، محدودیت‌های متعدد و روزافزون و همچنین نفوذ سیاست‌های بازدارنده و آسیب‌زا نسبت به زیرساخت‌های اقتصاد دیجیتال، اقدامات ریشه‌ای و مداومی انجام دهد چرا که یکی از بدیهی‌ترین مؤلفه‌های اقتصاد دیجیتال ایجاد امنیت پایدار برای فعالیت‌های اقتصادی است.

از نگاه تحلیلگران این گزارش، به نظر می‌رسد آنچه بتواند آب رفته از جوی اعتماد و سرمایه اجتماعی در این زمینه را برگرداند، حمایت جدی از فعالان کسب‌و‌کارهای دانش‌بنیان و اکوسیستم نوپای فناوری است؛ حمایتی که نه صرفاً با تزریق سرمایه و بازتولید اکوسیستم گلخانه‌ای بلکه با فراهم‌کردن زیرساخت‌های عادی و بدیهی مانند اینترنت باکیفیت برای تمام مردم ایران و اهتمام جدی به امنیت عمومی مردم تحقق خواهد یافت.

جایگاه اینترنت ایران در این ماه‌ها وضعیتی نوسانی اما روبه‌بهبود داشته است. با‌این‌حال در آذر ۱۴۰۲ با ثبت اختلال ۱۱ درصدی، ایران در میان ۵۰ کشور در رتبه ۴۷ قرار گرفت. بر اساس این گزارش به‌جز بهبود جایگاه اینترنت در این رتبه‌بندی در مقایسه با گزارش اول، اختلال‌های گسترده در اینترنت «اسراییل» که به احتمال زیاد می‌تواند با جنگ در سرزمین فلسطین مرتبط باشد، قابل توجه است.

اختلال‌های اینترنت در این گزارش به دو دسته مقطعی و مستمر تقسیم شده است:

اختلال‌های مقطعی به‌دلایل طبیعی یا فنی و به‌صورت موردی رخ می‌دهد. علت این اختلال‌ها از قطع لینک‌های ارتباطی در شبکه اینترنت بر اثر حوادث طبیعی تا مواردی چون حملات سایبری، قطع برق، خطای پیکربندی و موارد مشابه است.

اختلال‌های مکرر در ماه‌های گذشته، وضعیت پایداری اینترنت کشور را در شرایط نگران‌کننده قرار می‌دهد. شاید در حالت عادی بتوان اختلال در شبکه بر اثر حوادث خارج از کنترل را یک امر عادی و اجتناپ‌ناپذیر دانست اما زمانی که یک شرکت به‌تنهایی انحصار اینترنت کشور را در دست داشته باشد، دیگر نمی‌توان به اختلال‌های آن به چشم یک اختلال عادی نگاه کرد و مسئولان آن باید بیشتر از همیشه نسبت به حوادثی که بر اثر ضعف‌های طراحی، اجرا و نگهداری شبکه رخ می‌دهد، پاسخ‌گو باشند.

- ، دومین گزارش کیفیت اینترنت در ایران

اختلا‌ل‌های مستمر گروه دوم اختلال‌ها هستند که اختلال‌های تقریباً دائمی شبکه به‌خصوص در ساعت اوج مصرف (۲۰:۰۰ تا ۲۳:۰۰) را شامل می‌شوند.

در این گزارش برای سنجش وضعیت اختلال مستمر اینترنت ایران به شکل تجمیعی از تاریخ فروردین تا آبان ۱۴۰۲ صد دامنه اینترنتی (انتخاب‌شده بر اساس SimilarWeb) از صد کشور را از پایگاه داده ooni.com بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان داد که اختلالات ( ۱۰ تا ۵۰ درصدی) در اینترنت ایران که در اردیبهشت ۱۷ درصد دامنه‌ها را شامل می‌شد با روند رو‌به‌بهبودی در آبان و آذر ۱۴۰۲ به ۱۱ کاهش پیدا کرد؛ روندی که باعث می‌شود به تأثیرگذاری اقدامات و نقدهای کارشناسی و همچنین تلاش وزارت ارتباطات برای بهبود وضعیت کیفیت اینترنت امیدوار شد.

جدول زیر نشان می‌دهد ایران با میانگین حدود ۴۸ درصد وب‌سایت دارای اختلال، پس از چین با میانگین حدود ۴۷ درصد به‌عنوان اولین کشور با اختلال اینترنت در ۹ ماه اخیر است.

خط تیره در این جدول، به معنی قرارنگرفتن کشورهای منتخب درمیان پایین‌ترین کشورهای این‌ رتبه‌بندی است؛ به‌این‌معنا که حتی همین کشورهای انتهای جدول نیز در تمامی ماه‌ها جزو کشورهای با اختلال بسیار زیاد نبوده‌اند، حال آن که ایران در این ماه‌ها صدرنشین این جدول است.

در ادامه این بررسی به ضلع دوم کیفیت اینترنت یعنی محدودیت پرداخته شده است. در این بخش محدودیت اینترنت ایران به چهار سطح «قطع کامل/کنترل‌شده اینترنت»، «فیلترینگ»، «تحریم» و «مقررات داخلی» طبقه‌بندی شده است. این گزارش با اشاره به رتبه ۴۹ ایران در میان ۵۰ کشور ادامه می‌دهد:

ایران، هند و پاکستان سه کشور اول از حیث بیشترین قطعی و اختالل سراسری خودخواسته (سیاسی) اینترنت در نیمه اول سال ۲۰۲۳ قرار گرفتند. براساس بررسی‌های وب‌سایت surfshark، اغلب این قطع شدن‌های اینترنت ایران در روزهای جمعه و در رابطه با حوادث سیاسی-اجتماعی زاهدان رخ داده است. ایران با قطع (۱۴ بار)، هند (۹ بار) و پاکستان (۳ بار) به‌ترتیب محدودترین اینترنت‌های جهان در نیمه اول سال ۲۰۲۳ بودند.

در این بررسی به موضوع خسارت جانبی به وب‌هایست‌هایی با محتوای غیرمجرمانه در سیاست فیلترینگ پرداخته شده و با بررسی یک نمونه تصادفی که به‌اشتباه و با «سازوکار غیرشفاف و غیرحرفه‌ای» فیلتر شده است، می‌گوید: «در چنین وضعیتی دسترسی به اینترنت بدون فیلترشکن به شرایطی ناگریز برای کاربران ایرانی تبدیل می‌شود و طبعاً این یعنی تجربه همیشگی اینترنت کند و ناامن.»

در ادامه با اشاره به محدودیت‌های گسترده و بی‌اساس به مواردی از فیلترینگ بی‌منطق و تبعات آن برای کاربران پرداخته شده است:

۱. با فیلترینگ گوگل‌پلی، به روزرسانی خودکار اپلیکیشن‌ها بر روی میلیون‌ها موبایل، تبلت و TV هوشمند متوقف شده است؛ امری که تجهیزات دیجیتال را به‌شدت ناامن و آسیپ‌پذیر می‌کند.

۲. گروهی از کاربران برای نصب اپلیکیشن‌های خود مجبور به نصب مستقیم اپلکیشن‌ها از وب‌سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی می‌شوند که خلاف فروشگاه اصلی گوگل، کنترل امنیتی ندارند.

۳. ارسال خودکار میلیاردها درخواست از سمت گوشی‌های اندروید به گوگل‌پلی و بی‌پاسخ ماندن آن، باعث کاهش کیفیت شبکه، افزایش مصرف باتری و اختلال در تلفن‌های همراه می‌شود.

انجمن تجارت الکترونیک تهران در عین حال می‌گوید نبود سامانه‌ای برای استعلام و اعتراض به وضعیت IP یا وب‌سایت فیلتر‌شده، نقصی جدی است.

انجمن تجارت الکترونیک از سوی دیگر فیلتر کردن فیلتر کردن سـایت‌های داخلی بـرای كاربران خارج از کشور را عجیب خوانده و می‌گوید:

در بررسی انجام‌شده از بین ۱۰۰ وب‌سایت برتر دولتی ایران، ۵۷ وب‌سایت از خارج از کشور در دسترس نیستند؛ وب‌سایت‌های مهم کشور از جمله مجلس، وزارتخانه‌ها، سازمان‌های بزرگ کشور، شاپرک و… بـرای کاربران غیرایرانی در دسترس نیست. پس از بررسی‌ها مشخص شد که عمده خدمات این وب‌سایت‌ها به‌ترتیب شامل نهادها و وزارتخانه‌های دولتی، خدمات عمومی (امور مرتبط با بیمه و آموزش) و مؤسسات مالی و بانکی است.

- ، دومین گزارش کیفیت اینترنت در ایران

گزارش تحلیلی کیفیت اینترنت نشان می‌دهد ایران در انتهای جدول شاخص آزادی‌های دسترسی به اینترنت قرار دارد و از میان ۷۰ کشور در رتبه ۶۸ است.

بررسی وضعیت دسترسی به شبکه‌های اجتماعی همچنین حاکی از صدرنشینی ایران، چین و ترکمنستان در اعمال محدودیت است.

این گزارش تحلیلی در بخشی دیگر مصاحبه‌ها و اظهارنظرهای مسئولان کشور از جمله وزیر ارشاد، وزیر ارتباطات و رئیس جمهور را بررسی کرده و می‌گوید اظهارات آن‌ها شامل این موارد است:

۱. گفته‌هایی دور از واقعیت و معنازدایی

۲. واگذاری مسئولیت به دیگری غیرپاسخگو

۳. محول کردن مسئولیت فیلترینگ به پلتفرم‌های خارجی که برای تأسیس شعبه در ایران اقدام نمی‌کنند.

۴. دستور به بازنگری و رفع محدودیت‌ها بدون پیگیری دقیق و زمان‌بندی مشخص

برخلاف موضع‌گیری‌های متناقض اعضای کابینه سیزدهم، رییس جمهور با انتصاب نیمی از اعضای کمیته تعیین مصادیق مجرمانه اگر نگوییم اختیار کامل، باید بگوییم سهم قابل توجهی در سانسور اینترنت در ایران دارد. اما درنهایت قابل پیش‌بینی است که وقتی یک موضوع به جای یک نقطه تصمیم‌گیری و پاسخگویی، در اختیار چندین کمیته و نهاد موازی و غیرشفاف قرار می‌گیرد، بازی‌های سیاسی نقش جدی‌ای در نتایج آن ایفا می‌کنند.

ضلع سوم این بررسی، سرعت اینترنت در ایران است و از استقرار ایران در جایگاه آخرین رتبه سرعت اینترنت در میان ۵۰ کشور خبر می‌دهد.

طبق این بررسی، وضعیت سرعت اینترنت ایران در پایگاه داده cloudflare، ماه‌های اردیبهشت تا آذر ۱۴۰۲ روندی روبه‌بهبود، اما رشدی حداقلی داشته است.

گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران با انتقاد از قیمت بالای پهنای باند انحصاری شرکت ارتباطات زیرساخت می‌گوید ایران اگرچه اینترنتی ارزان‌تر از برخی کشورهای همسایه (مثل امارات) دارد اما در قیمت این اینترنت، چندین برابر قیمت کشورهای توسعه‌یافته است.

همچنین برپایه این گزارش وضعیت پهنای باند ‌بین‌الملل ایران در پایان دولت دوازدهم، ۸ ترابیت‌برثانیه گزارش شده اما اکنون وزارت ارتباطات گزارش شفافی در این مورد نمی‌دهد. بااین‌حال طبق تخمین کارشناسان اینترنت، این عدد در مهر ۱۴۰۱ به ۳ ترابیت‌برثانیه کاهش و در حال حاضر تنها به ۶ ترابیت‌برثانیه رسیده است.

اگرچه شواهد مشخص و دقیقی از هزینه تمام‌شده تجهیزات فیلترینگ در ایران وجود ندارد، بنا به برخی از گزارش‌ها از افراد متخصص در این زمینه، اپراتورها برای توسعه 10gbps در شبکه خود باید حدود ۱۰ میلیارد تومان برای تجهیزات فیلترینگ پرداخت کنند.

این عدد شامل هزینه های تأمین سخت افزار مورد نیاز، ایجاد زیرساخت برای استقرار سامانه های مربوطه و لایسنس می‌شود و بخش عمده آن بابت تمدید لایسنس‌ها به‌صورت سالانه پرداخت می‌شود که این مسئله در بسیاری از نقاط کشور به‌تنهایی خود به گلوگاه توسعه تبدیل شده و بسیاری از اپراتورها به‌دلیل نبود تجهیزات کافی فیلترینگ در آن استان مجبور به انتقال ترافیک اینترنت به تهران هستند. این موضوع خود باعث افزایش هزینه و کاهش کیفیت می‌شود.

به همین دلیل به نظر می‌رسد یک ایرانی ساکن غیرتهران، تاحدودی اینترنت کندتری - به علت صرف زمان ارسال داده به تهران و بازگشت به شهرستان - و در نهایت گران‌تری را تجربه می‌کند.

نکته عجیب‌تر سیاست جدید وزارت ارتباطات در دولت سیزدهم است که به توسعه تجهیزات فیلترینگ در لایه اکسس و بین اپراتورهای همراه نیز پرداخته و برنامه‌ریزی توسعه و اجرای آن در اپراتورهای ثابت را هم آغاز کرده است. به عبارتی ترافیک‌های داخل کشور نیز از این پس از تجهیزات فیلترینگ عبور خواهند کرد و قابل پیش‌بینی است اختلالات ذکرشده در شبکه داخلی ایران هم در آینده نزدیک بیشتر نمود پیدا کند.

- ، دومین گزارش کیفیت اینترنت در ایران

براین‌اساس، در حال حاضر مردم نه‌تنها باید بابت تجهیزاتی که باعث کاهش کیفیت اینترنت و فیلترینگ آن می‌شود هزینه پرداخت کنند که باید بدون هیچ دلیل کارشناسی و فنی، حداقل دو برابر بیشتر از نیاز اینترنت کشور این هزینه را پرداخت کنند.