حقایق ناگفته از انیمیشن به یادماندنی سفرهای علمی

احتمالا اغلب متولدین دهه ۶۰ و ۷۰، انیمیشن جذاب «سفرهای علمی» و «خانم فریزل» را به خوبی به یاد داشته باشند. عنوان اصلی انیمیشن، «اتوبوس جادویی مدرسه» است که بین سال‌های ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۷ ساخته شد و در دهه‌ی ۷۰ با عنوان «سفرهای علمی» در ایران دوبله و پخش شد.

اگر به یاد داشته باشید، موضوع اصلی سفرهای علمی، کلاس کوچک معلمی به نام «خانم فریزل» بود که با بردن دانش‌آموزان خود به سفرهای متنوع و هیجان‌انگیز، درس‌های مختلف علمی را به آن‌ها یاد می‌داد. البته این سفرها هم به لطف اتوبوسی عجیب محقق می‌شدند که می‌توانست تقریبا به همه جا از داخل بدن انسان گرفته تا فضا و کهکشان‌ها سفر کند.

خانم فریزل، معلمی دوست داشتنی برای دانش‌آموزان خود بود. از دانش‌آموزهای کلاس خانم فریزل می‌توان به دروتی آن کتاب‌خوان، آرنولد عصبی (که همیشه می‌دانست باید خانه بماند)، کارلوس توجه‌طلب، واندای ذاتاً رهبر، کیشا مهندس آینده، تیم متفکر و هنرمند، فوبه بهترین دوست همه و رالفی همیشه باذوق اشاره کرد.

به نظر می‌رسد تمام هواداران سفرهای علمی، بخشی از دانش علمی امروز خود را مدیون خانم فریزل و این انیمشن دوست‌داشتنی هستند که به زبانی ساده با تصاویر و انیمیشن‌های جذاب و ماجراجویانه، مفاهیم علمی را به بچه‌ها منتقل می‌کرد. در این مقاله به چند نکته‌ و حقیقت جذاب درباره‌ی این انیمیشن دوست داشتنی می‌پردازیم که کمتر کسی می‌داند.

انیمیشن سفرهای علمی برگرفته از مجموعه کتاب Magic School Bus (اتوبوس مدرسه جادویی) است که توسط جوانا کول، نویسنده‌ی کتاب کودک به تحریر درآمد. زمانی که انیمیشن در شبکه‌ی PBS پخش می‌شد، ده سال از انتشار کتاب می‌گذشت و جلدهای بعدی آن در طول پخش انیمیشن و پس از آن منتشر شدند.

کول در مصاحبه‌ای می‌گوید که چگونه کاراکتر خانم فریزل را با الهام از یکی از معلم‌های علوم خود خلق کرده است. او در ابتدا متن‌های خامی را درباره‌ی لباس‌های عجیب خانم فریزل نوشت تا اینکه بروس دیجن تصویرگر، تصوراتش را کامل کرد. کول درباره این همکاری گفت:

وقتی دیجن تصویرسازی را شروع کرد دیگر لازم نبود لباس‌ها را به شکلی دقیق توصیف کنم. او قدرت خیال‌پردازی فوق‌العاده‌ای دارد.

در نهایت ذوق بصری دیجن مورد توجه انیماتورهای این مجموعه قرار گرفت و به این ترتیب سفرهای علمی یکی از پرطرفدار‌ترین کارتون‌های زمان خود شد.

بروس دیجن، تصویرساز سفرهای علمی در مصاحبه‌ای از مسیر تصویرسازی «سفرهای علمی» سخن گفت. او به عنوان فارغ‌التحصیل مقطع ارشد، کودکی خود را به یاد می‌آورد که همیشه دوست داشت با طراحی‌هایش داستان بگوید. وقتی دیجن با جوانا کول همراه شد، خیلی سریع به مهارت نوشتاری سرگرم‌کننده‌ی او پی برد. به گفته‌ی دیجن، جوانا به زبانی ساده مفاهیم پیچیده‌ی علمی را در چارچوب داستان فانتزی برای کودکان توضیح داده است. دیجن برای خلق شخصیتی‌ها فرآیندی ساده را توضیح می‌دهد:

جوانا یک اسم خلق می‌کرد و من بر اساس آن نام یک کودک را انتخاب می‌کردم. برای این کار از تصاویر دبستان بچه‌های خود استفاده می‌کردم و در این تصاویر برخی چهره‌ها و نحوه‌ی پوشش‌ آن‌ها را انتخاب می‌کردم. بعضی شخصیت‌های داستان متعلق به کلاس خانم فریزل بودند و برخی دیگر او را نمی‌شناختند. آرنولد، دوست صمیمی یکی از بچه‌های من به عنوان مدل آرنولد انتخاب شد و تا وقتی ۱۶ ساله نشده بود در این باره چیزی به او نگفتم.

شبکه‌ی PBS به مدت چند دهه به دنبال روش‌هایی برای سرگرم‌کننده‌ ساختن و در دسترس ساختن آموزش برای کودکان تمام سنین بود. بسیاری از مجموعه‌های این شبکه با حمایت بنیاد ملی علوم آمریکا ساخته می‌شد. سندی ولش، کارگردان آموزشی PBS در سال ۱۹۹۴ گفت بنیاد علوم برای تخصیص بودجه به نمایش‌های تلویزیونی معیارهای سخت‌گیرانه‌ای داشت. برای مثال پروژه باید بر اساس درک کودکان و تعامل آن‌ها با رسانه‌های آموزشی ساخته می‌شد. همچنین نیاز به اهداف آموزشی واضحی داشت و لازم بود یک مرحله‌ی ارزیابی برآورده‌ساختن اهداف را پشت سر بگذارد.

برخی از اولین ذینفع‌های PBS از سرمایه‌گذاری بنیاد ملی علوم عبارت‌اند از: مجموعه‌های آموزشی کلاسیک شامل «تماس ۱-۲-۳»، «بیل نای، مرد علم»، «زوم»، «خواندن رنگین‌کمان» و البته «اتوبوس مدرسه جادویی» یا همان سفرهای علمی.

اثر هنری بروس دیجن شاید به خاطر مجموعه‌ کتاب‌های «اتوبوس مدرسه جادویی» معروف شده باشد، اما سبک انیمیشن آن دارای چند عنصر آشنا برای بچه‌ها بود. یکی از شرکت‌های حامی ساخت سفرهای علمی، استودیو‌ی کره‌ای هانهو بود که تعداد زیادی مجموعه‌‌ی انیمیشنی را در دهه‌ی ۸۰ و ۹۰ میلادی ساخته بود.

استودیو هانهو در سال ۱۹۸۴ تأسیس شد و در چند سال اول فعالیتش با انتشار انیمیشن‌هایی مثل «انسان‌های گربه‌نما»، «لانه اژدها» و «ماسک» به شهرت رسید. این استودیو در تولید چهار فصل «سفرهای علمی» هم نقش داشت.

بخش مهمی از جذابیت «سفرهای علمی» به تیتراژ شروع آن بازمی‌گردد. تیتراژی که با چکیده‌ای از موقعیت‌های عجیب خانم فریزل و دانش‌آموزهایش و موسیقی زمینه‌ی جذاب و صدای پیانو همراه است. موسیقی پس‌زمینه با عنوان «سوار بر اتوبوس مدرسه جادویی» توسط پیتر لوری، موسیقی‌دان کارکشته‌ی کودکان ساخته شد که همچنین آهنگساز، تنظیم‌کننده و کارگردان موسیقایی مجموعه‌های کلاسیک مثل «خرس در خانه‌ی آبی بزرگ»، «زندگی من به عنوان یک روبات نوجوان» و «دورای کاوشگر» بود. آهنگ لوری قطعا از بهترین‌ها است اما با اجرای پیانیست، خواننده و یکی از چهره‌های مشهور راک، لیتل ریچارد زیبایی کار او دو چندان شد.

در میان چهره‌های مشهور که در تولید سفرهای علمی مشارکت داشتند، می‌توان به گوینده‌ی خانم فریزل، لی‌لی تاملین اشاره کرد. تاملین چهره‌ی معروف کمدی با سابقه‌ی ۵۰ سال فعالیت روی صحنه، سینما و تلویزیون، یکی از زنان موفق در این عرصه است. او در آثار متعدد پرده‌ی نقره‌ای با افرادی مثل استیو مارتین تا مارک والبرگ همکاری کرده و دو جایزه‌ی تونی، یک گرمی و هشت امی را به خانه برده است که یکی از جوایز امی را به خاطر «سفرهای علمی» برنده شد.

یکی از جالب‌ترین بخش‌های «سفرهای علمی» بخش کوتاهی پس از داستان اصلی و پیش از تیتراژ پایانی با اجرای تهیه‌کننده بود. تهیه‌کننده‌ای صبور که به تماس‌های تلفنی بینندگان مشکوک به برنامه سفرهای علمی پاسخ می‌داد. تهیه‌کننده معمولا با آفتاب‌پرست خانگی خانم فریزل قسمت آخر برنامه را اجرا می‌کرد. بر اساس توضیحات شخصیت تهیه‌کننده به بینندگان، به دلیل وقت کم برنامه مفاهیم علمی به شکل ساده و فشرده ارائه می‌شدند.

گوینده‌‌ی شخصیت تهیه‌کننده در نسخه‌ی زبان اصلی سفرهای علمی، مالکوم جمال وارنر بود که در سیتکام موفق «نمایش کازبی» نقش پسر تئو هاکستبل را ایفا می‌کرد.

انیمیشن‌ سفرهای علمی همچنین جایگاه ویژه‌ای در میان بزرگان صنعت سرگرمی داشت و برخی هنرمندان هالیوودی مثل کارول چانینگ، تونی رندل، دام دی‌لوئیس، جسیکا والتر، ریتا مورنو، اد اسنر، الکس تربک و ارتا کیت به عنوان گوینده در برخی قسمت‌ها حضور داشتند.

شاید تنها نکته‌ی شگفت‌انگیز درباره‌ی نسخه‌ی بازسازی «سفرهای علمی» طولانی شدن ساخت آن باشد. نتفلیکس در سال ۲۰۱۴ از بازسازی نسخه‌ی به‌روزشده‌ی این مجموعه خبر داد. در زمان اعلام خبر عنوان این انیمیشن «اتوبوس مدرسه جادویی ۳۶۰» بود؛ اما سه سال طول کشید تا در نهایت اولین قسمت این مجموعه با عنوانی متفاوت منتشر شود.

در سپتامبر ۲۰۱۷ نتفلیکس اولین فصل سفرهای علمی به نام «اتوبوس مدرسه جادویی دوباره می‌راند» را با ۲۶ قسمت منتشر کرد که به بررسی موضوع‌هایی مثل فیزیک کوانتوم، سفرهای فضایی، روباتیک، منابع انرژی جایگزین و اکتشافات اقیانوسی اختصاص داشت. این مجموعه‌ یک خانم فریزل جدید به اسم فیونا داشت که خواهر کوچک‌تر نسخه‌ی اصلی به شمار می‌رفت همچنین یک همکلاسی جدید به نام جیوتی به جای فوبه اضافه شده بود.

وقتی «اتوبوس جادویی» یا سفرهای علمی در سال ۲۰۱۷ بازسازی شد، از سبک هنری به‌روزشده‌ای استفاده می‌کرد که دقیقا یادآور نسخه‌ی اصلی نبود. مجموعه‌ی جدید با خطوط صاف و تمیز، لبه‌های منحنی به تصویر کشیده شد. به ویژه‌ طراحی کاراکترها کمی از حالت واقع‌گرایانه‌تر نسخه‌ی قبلی فاصله داشتند. مشکل این بود که برخی از هواداران نسخه اصلی نسبت به سبک بازسازی نسخه‌ی جدید رضایت نداشتند.

برای مثال کاراکتر فیونا به شکلی زنی زیبا و شبیه به شاهزاده‌های دیزنی به تصویر کشیده شد. این شخصیت‌سازی با طراحی کلاسیک خانم فریزل با بینی گرد و موی فرفری و وز فاصله داشت. از طرفی مجموعه‌ی جدید به دلیل تغییر طراحی کاراکترهای سیاه‌پوست مثل تیم و کیشا مورد سرزنش قرار گرفت. شخصیت‌های سیاه‌پوست به‌روزشده پوست روشن‌تری دارند و ویژگی‌های آن‌ها کمی جذاب‌تر از نمونه‌ی اصلی است.

«اتوبوس جادویی مدرسه دوباره می‌راند» در مجموع جانشینی شایسته برای نسخه‌ی اصلی بود و مانند آن از ستاره‌ها برای نقش‌های اصلی و مهمان استفاده کرد. کیت مک‌کینون ایفاگر نقش فیونا فریزل بود و در فیلم بسیار موفق باربی، محصول سال ۲۰۲۳ هم ایفای نقش کرد. لی‌لی تاملین نیز نقش پروفسور فریزل (خانم فریزل سابق) را دوباره ایفا کرد و هر از گاهی به جلوی دوربین می‌آمد تا به خواهر کوچک‌ترش سر بزند.

متأسفانه ذهن خلاق پشت داستان سفرهای علمی دیگر میان ما نیست. جوانا کول در سال ۲۰۲۰ پس از تحمل یک دوره بیماری فیبروز ریوی در سن ۷۵ سالگی درگذشت. میراث او نسل بزرگسالانی بود که با دیدن سفرهای علمی با ذهنی علمی پرورش یافتند و به این ترتیب سهم خود را در پیشرفت آموزش کودکان ادا کرد. در طی چند دهه از فعالیت او به عنوان نویسنده، تقریبا ۹۳ میلیون نسخه از کتاب‌هایش به فروش رفتند.