جامعه فاسد، انسان‌های بی‌رحم‌تر؛ چگونه نابرابری، شخصیت‌های تاریک را پرورش می‌دهد؟

محققان دانشگاه کپنهاگ دانمارک با ارائه‌ی یافته‌های جالب و قابل‌توجه در مطالعه‌ای جدید، بُعد تازه‌ای به بحث دیرینه‌ی «طبیعت در برابر تربیت» در زمینه‌ی شکل‌گیری رفتار و ویژگی‌های انسانی افزوده‌اند. داده‌های به‌دست‌آمده از یک نظرسنجی گسترده‌ی جهانی که توسط این گروه تحقیقاتی انجام شده است، نشان می‌دهد که شرایط نامطلوب اجتماعی یک کشور، از جمله نابرابری، بی‌عدالتی و ناامنی، ممکن است با رشد ویژگی‌های شخصیتی منفی و ناسازگار، موسوم به صفات «تاریک» در افراد جامعه مرتبط باشد.

به گزارش نیواطلس، پروفسور اینگو زتلر و همکارانش طی پنج سال از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴، یک پرسش‌نامه‌ی شخصیتی را به‌صورت آنلاین اجرا کردند و حدود دو میلیون نفر از سراسر جهان به مجموعه‌ای از گزاره‌ها پاسخ دادند؛ پاسخ‌هایی که در مقیاسی از «کاملاً مخالفم» تا «کاملاً موافقم» درجه‌بندی شده بود. محققان همچنین داده‌هایی را درباره‌ی چهار شاخص اجتماعی منفیِ کلیدی، یعنی فساد، نابرابری، فقر و خشونت، در ۱۸۳ کشور و تمامی ۵۰ ایالت ایالات متحده گردآوری کردند. این داده‌ها طی یک بازه‌ی زمانی ۲۰ ساله تحلیل شدند تا ارتباط احتمالی میان شرایط اجتماعی و ویژگی‌های شخصیتی بررسی شود.

پرسش‌نامه‌ی مورد استفاده در مطالعه دارای دو نسخه بود؛ یکی شامل ۱۶ گزاره برای ارائه‌ی برآوردی کلی از ویژگی‌های تاریک شخصیتی و نسخه‌ی کامل‌تر شامل ۷۰ گزاره برای سنجش دقیق‌تر. علاقه‌مندان می‌توانند این آزمون را در وب‌سایت مربوطه انجام دهند که به زبان فارسی نیز در دسترس است.

نمونه‌هایی از گزاره‌هایی که پاسخ‌دهندگان پرسش‌نامه‌ باید میزان موافقت خود را با آن‌ها در مقیاس «کاملاً مخالفم» تا «کاملاً موافقم» اعلام می‌کردند، شامل موارد زیر بود:

• اگر کارهایی که انجام می‌دهم باعث ناراحتی دیگران شود، احساس تأسف می‌کنم.
• نمی‌توانم تصور کنم که آزار دادن دیگران بتواند هیجان‌انگیز باشد.
• عاقلانه است که اطلاعاتی را نگه دارید تا در آینده بتوانید علیه دیگران از آن استفاده کنید.
• بیشتر مردم شایسته‌ی احترام هستند.
• کسانی که مورد بدرفتاری قرار می‌گیرند، معمولاً کاری کرده‌اند که آن موقعیت را برای خودشان به‌وجود آورده‌اند.

محققان رابطه‌ای آشکار میان کشورها و ایالت‌هایی که دارای شرایط اجتماعی نامطلوب بودند و میزان بالاتر ویژگی‌های شخصیتی تاریک در پاسخ‌دهندگان آن مناطق، مشاهده کردند. همان‌طور که زتلر توضیح داد: «هر چه شرایط اجتماعی در جامعه‌ای نامطلوب‌تر باشد، میزان «عامل تاریک شخصیت» در میان شهروندان آن بالاتر خواهد بود. این الگو هم در سطح جهانی و هم در ایالات متحده صدق می‌کند.»

عامل تاریک شخصیت (که به‌اختصار D نامیده می‌شود)، به ویژگی بنیادینی اشاره دارد که افراد را مستعد انجام انواع رفتارهای آسیب‌زا و آزاردهنده می‌سازد. این عامل، نوعی ماهیت آسیب‌زای شخصیت را بازنمایی می‌کند که سایر ویژگی‌های منفی مانند خودمحوری، کینه‌توزی، طمع، گسست اخلاقی، سادیسم، اختلال روان‌پریشی (روان‌پاتولوژی) و ماکیاولیسم از آن سرچشمه می‌گیرند.

محققان یادآور شدند: «افرادی که نمره‌ی بالایی در عامل D دارند، منافع خود را بی‌رحمانه دنبال می‌کنند، حتی اگر این امر به دیگران آسیب برساند یا حتی صرفاً برای لذت‌بردن از آسیب‌زدن باشد. این افراد باورهایی دارند که رفتارهایشان را توجیه می‌کند.»

هدف از گردآوری داده‌های مربوط به کشورهای مختلف و ایالت‌ها در بازه‌ای ۲۰ ساله پیش از انجام نظرسنجی، این بوده است که این فاصله‌ی زمانی، امکان تأثیرگذاری شرایط منفی اجتماعی بر شکل‌گیری شخصیت شرکت‌کنندگان، و در نتیجه بر میزان عامل تاریک شخصیت (D)، را فراهم کرده باشد.

اما چرا اصلاً باید بین شرایط اجتماعی نامطلوب و ویژگی‌های رفتاری یا به‌طور خاص، سطح بالای عامل D ارتباط وجود داشته باشد؟ تیم پژوهشی چند توضیح کلی برای این رابطه ارائه داد. نخست آنکه در چنین جوامعی، افراد به‌طور مداوم با خطر بالاتری از سوءاستفاده و فریب توسط دیگران مواجه هستند. در نتیجه، ممکن است برای محافظت از خود، تمایلاتی خودخواهانه یا ناسازگارانه در آن‌ها شکل بگیرد.

دلیل دوم شرایط اجتماعی نامطلوب با سطح بالای عامل D این است که در این جوامع افراد بیشتر احتمال دارد رفتارهای آسیب‌زا و غیراخلاقی را امری رایج و قابل‌توجیه بدانند. این نگرش ممکن است باعث پذیرش باورهای رقابتی‌تر، بی‌اعتمادانه‌تر و بی‌هنجار شود و در نهایت افزایش سطح عامل تاریک شخصیت (D) را در پی داشته باشد.

برای نمونه، در کشورهایی مانند مکزیک و اندونزی و ایالت‌هایی مانند نوادا و لوئیزیانا در آمریکا که سطوح بالایی از هر چهار شاخص شرایط اجتماعی نامطلوب (ASC) را گزارش کرده بودند، نمرات عامل D نیز بالاتر بود. در مقابل، در کشورها و ایالت‌هایی با سطوح پایین‌تر ASC، مانند دانمارک و نیوزیلند، یا ایالت‌هایی نظیر یوتا و ورمونت، نمرات D کمتر گزارش شد.

بااین‌حال ممکن است یافته‌های تحقیق دیدگاه‌های جدیدی برای اولویت‌بندی اصلاحات اجتماعی در سطح جهانی ارائه دهند. زتلر در جمع‌بندی نتایج گفت: «یافته‌های ما تأیید می‌کند که شخصیت صرفاً چیزی نیست که با آن به دنیا می‌آییم، بلکه تحت تأثیر جامعه‌ای است که در آن رشد کرده و زندگی می‌کنیم. این بدان معناست که اصلاحاتی که فساد و نابرابری را کاهش می‌دهند، نه تنها شرایط زندگی بهتری در زمان حال ایجاد می‌کنند، بلکه می‌توانند به کاهش ویژگی‌های شخصیتی آسیب‌زا در میان شهروندان در آینده نیز کمک کنند.»

مطالعه در مجله‌ی مقالات آکادمی ملی علوم ایالات متحده آمریکا منتشر شده است.