از ادعا تا واقعیت؛ آیا متیلن بلو واقعاً عملکرد مغز را افزایش می‌دهد؟

این روزها اینترنت پر شده از ستایش یک ماده‌ی شیمیایی مایع به نام متیلن بلو که به عنوان مکمل سلامتی به فروش می‌رسد.

در پنج یا ده سال گذشته، متیلن بلو در فضای آنلاین به عنوان یک ماده نوتروپیک معرفی شده است که عملکرد شناختی مغز را بهبود می‌بخشد. فروشندگان ادعا می‌کنند که این ماده انرژی مغز را افزایش می‌دهد، حافظه را تقویت می‌کند، تمرکز را بالا می‌برد و مه‌گرفتگی ذهنی را از بین می‌برد.

اینفلوئنسرهای حوزه سلامت، مانند جو روگن، پادکستر معروف از متیلن بلو بسیار تعریف کرده‌اند. در فوریه ۲۰۲۵، کمی پیش از آنکه رابرت اف. کندی جونیور به‌عنوان وزیر بهداشت و خدمات انسانی تأیید شود، در ویدیویی دیده شد که مایعی آبی‌رنگ را  (که بسیاری آن را متیلن بلو فرض کردند)، داخل لیوان می‌ریخت؛ هرچند هرگز به‌طور لفظی از این ماده حمایت نکرد.

لورن جی. هوفست، پژوهشگر التهاب و سرطان، در یادداشتی در کانورسیشن، چگونگی تأثیر رنگ‌زاها بر سلامت انسان را بررسی کرده است. به‌گفته‌ی او، ادعاها درباره‌ی متیلن بلو جذاب هستند و به‌راحتی می‌توان فریب وعده‌های آن را خورد؛ اما تاکنون شواهد علمی اندکی برای پشتیبانی از این فواید وجود دارد. همچنین استفاده از این ماده خارج از چارچوب پزشکی می‌تواند خطرات جدی به همراه داشته باشد.

متیلن بلو یک رنگ مصنوعی است که به صورت پودر سبز تیره وجود دارد و وقتی در آب حل می‌شود، رنگ آبی تیره به خود می‌گیرد. پژوهش هوفست و دیگران نشان می‌دهد که بسیاری از رنگ‌های مصنوعی که به‌طور گسترده در غذاها و داروها استفاده می‌شوند، می‌توانند باعث واکنش‌های بالقوه مضر سیستم ایمنی بدن شوند؛ اما برخلاف رنگ‌های خوراکی رایج  که یکی از آن‌ها اخیراً توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) ممنوع اعلام شد، متیلن بلو از نفت خام (پترولیوم) به دست نمی‌آید؛ بلکه از خانواده‌ای متفاوت از رنگ‌زاهاست که تصور نمی‌شود همین نگرانی‌های بهداشتی را داشته باشد.

متیلن بلو نخستین بار در سال ۱۸۷۶ توسط دانشمندان شرکت شیمیایی آلمانی BASF به عنوان رنگ نساجی ساخته شد و به دلیل رنگ شدید و قابلیت اتصال بالای آن به الیاف، مورد توجه قرار گرفت. مدت کوتاهی پس از آن، پاول ارلیش، پزشک آلمانی توانایی این ماده را در رنگ‌آمیزی بافت‌های زیستی و همچنین کشتن انگل عامل مالاریا کشف و آن را به یکی از نخستین داروهای مصنوعی قابل استفاده در پزشکی تبدیل کرد.

متیلن بلو به‌عنوان درمان مالاریا کاربرد گسترده‌ای پیدا نکرد، چون در مقایسه با داروی رایج آن زمان یعنی کینین، اثربخشی بیشتری نداشت؛ اما این ماده شیمیایی در دهه‌ی ۱۹۳۰ کاربرد جدیدی پیدا کرد: آزمایش ایمنی شیر خام یا پاستوریزه‌نشده. اگر رنگ آبی آن به سرعت محو می‌شد، نشان‌دهنده آلودگی شیر به باکتری بود، اما اگر رنگ باقی می‌ماند، شیر نسبتاً پاک درنظر گرفته می‌شد.

آزمون ایمنی شیر با متیلن بلو امروزه تقریباً منسوخ شده است، اما کارایی آن مدیون قدرت بالای شیمیایی متیلن بلو است. قابلیتی که باعث می‌شود مولکول‌های این ماده بتوانند درست مانند یک شارژر باتری کوچک، الکترون‌های خود را با سایر مولکول‌ها مبادله کنند.

ویژگی‌‌های شیمیایی خاص باعث می‌شود متیلن بلو در برخی کاربردهای پزشکی مفید باشد. مهم‌ترین آن‌ها، درمان اختلال نادر خونی مت‌هموگلوبینمی است؛ در این بیماری، هموگلوبین (پروتئینی آهن‌دار در گلبول‌های قرمز که اکسیژن را حمل می‌کند) به شکلی درمی‌آید که دیگر قادر به انجام وظیفه‌اش نیست. متیلن بلو با انتقال یک الکترون، عملکرد هموگلوبین را بازیابی می‌کند.

متیلن بلو می‌تواند از سد محافظ مغز عبور کند و وارد آن شود. براساس یافته‌ها این ماده می‌تواند از میتوکندری‌ها (ساختارهای تولیدکننده انرژی در سلول) محافظت و پشتیبانی و  به تولید انرژی سلولی توسط میتوکندری‌ها کمک کند. به همین دلیل، پژوهشگرها آثار آن بر مغز را بررسی کرده‌اند.

تاکنون، بیشتر دانسته‌ها درباره اثرات متیلن بلو بر مغز از مطالعات روی موش‌ها یا سلول‌های کشت‌شده در آزمایشگاه به‌دست آمده‌اند نه انسان‌ها. برای مثال، پژوهشگران دریافته‌اند که متیلن بلو ممکن است در افزایش یادگیری، تقویت حافظه و محافظت از سلول‌های مغزی در موش‌هایی با شرایط شبیه به بیماری آلزایمر مؤثر باشد.

مطالعات روی جوندگان نشان داده‌اند که متیلن بلو می‌تواند از مغز در برابر آسیب‌های ناشی از ضربه مغزی محافظت کند. همچنین براساس پژوهش‌های دیگر، این ماده در درمان سکته‌ی مغزی ایسکمیک در موش‌ها مفید بوده است. بااین‌حال، تاکنون هیچ مطالعه‌ای بررسی نکرده که آیا متیلن بلو می‌تواند از مغز انسان در برابر ضربه مغزی یا سکته محافظت کند یا خیر.

اگرچه برخی مطالعات روی انسان‌ها نشانه‌هایی از فواید احتمالی متیلن بلو برای مشکلات مغزی مانند مدیریت درد و اختلالات روان‌عصبی ارائه داده‌اند، اما این مطالعات بسیار کوچک بوده‌اند. این موضوع ثابت می‌کند هرچند ممکن است متیلن بلو در برخی شرایط برای بیماران مفید باشد، پژوهشگران هنوز به‌درستی مشخص نکرده‌اند که آن شرایط دقیقاً چیست.

متیلن بلو زمانی که تحت نظر پزشک استفاده شود، به‌طور کلی ایمن است. اما این ماده می‌تواند با خطرهای جدی همراه باشد. برای مثال، امکان تداخل دارویی با داروهای رایج وجود دارد. متیلن بلو فعالیت آنزیمی به نام مونوآمین اکسیداز را مهار می‌کند؛ این آنزیم مسئول تجزیه‌ی سروتونین، یکی از مواد شیمیایی مهم در مغز است. بسیاری از داروهای ضداضطراب و ضدافسردگی بر سروتونین اثر می‌گذارند. مصرف هم‌زمان این مکمل با آن داروها منجر به سندروم سروتونین می‌تواند شود که علائمی مانند بی‌قراری، گیجی، تب بالا، تند شدن ضربان قلب، گرفتگی عضلات و در موارد شدید تشنج یا حتی مرگ را در پی دارد.

در افرادی که دچار کمبود ژنتیکی نادری از آنزیم G6PD هستند، مصرف متیلن بلو می‌تواند باعث بروز وضعیتی خطرناک شود که در آن، گلبول‌های قرمز خون به‌سرعت تجزیه می‌شوند. همچنین در دوزهای بالا، این ماده می‌تواند فشار خون را بالا ببرد یا مشکلات قلبی ایجاد کند. استفاده از آن برای زنان باردار یا شیرده نیز ایمن نیست؛ زیرا ممکن است به جنین یا نوزاد آسیب بزند.

در مجموع، هرچند دانشمندان به ویژگی‌های جذاب و قابل‌توجهی در متیلن بلو پی برده‌اند، برای دانستن اینکه آیا واقعاً مؤثر است، دوز مناسب آن چیست و در طول زمان چقدر ایمن است، به مطالعات گسترده‌تر و بلندمدت‌تری نیاز است.