سیاه‌دانه چه خواصی دارد و چه کسانی نباید آن را مصرف کنند؟

سیاهدانه تخم گیاه سیاه دانه (Nigella sativa) است که گیاه گلدار یک ساله‌ی بومی بخش‌هایی از آفریقا، هند، آسیا و مدیترانه محسوب می‌شود. این گیاهی از جنس سیاه دانه (Nigella) و خانواده‌ی آلالگان (Ranunculaceae) است و بیشتر به‌عنوان گیاه دارویی شناخته می‌شود‌.

از دیرباز سیاه‌دانه برای درمان بیماری‌های زیادی استفاده می‌شود. تیموکینون، ترکیب زیست‌فعال اصلی موجود در سیاه دانه علت بسیاری از خواص این گیاه است. در مقاله‌ی پیش‌رو به کاربردهای سنتی سیاه دانه، مزیت‌های تغذیه‌ای، اثرات جانبی، موارد احتیاط و سمیت سیاه‌دانه می‌پردازیم.

سیاه دانه حاوی درشت‌مغذی‌ها و همچنین ریزمغذی‌های ضروری برای سلامت انسان است. از نظر درشت‌مغذی‌ها، سیاه دانه پروتئین، چربی و کربوهیدرات دارد. این دانه‌ها همچنین منبع فیبر غذایی و اسیدهای آمینه‌ی مختلف ازجمله موارد زیر است:

• گلوتامات
• آرژینین
• سیستئین
• متیونین

ریزمغذی‌های (ویتامین‌ها و مواد معدنی) مهمی که در دانه‌های سیاه دانه یافت می‌شوند عبارت‌اند از:

• آهن
• مس
• روی
• فسفر
• کلسیم
• تیامین
• نیاسین
• پیریدوکسین (ویتامین B6)
• اسید فولیک

صدها ترکیب گیاهی  نیز در سیاه دانه وجود دارد که ممکن است برای سلامتی مفید باشند. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

• آلکالوئیدها
• ساپونین‌ها
• استرول‌های گیاهی
• اسانس‌های روغنی
• تیموکینون

وجود ترکیبات و مواد مغذی یادشده ممکن است دلیل استفاده از سیاه دانه در طب سنتی برای هزاران سال باشد.

سیاه دانه گیاهی محبوب در بسیاری از انواع طب سنتی مانند طب سنتی چینی و هندی است. هم از دانه و هم از روغن سیاه دانه اغلب برای درمان بیماری‌های مختلفی در طب سنتی استفاده می‌شود.

به‌طور سنتی از سیاه دانه برای درمان موارد زیر استفاده می‌شود:

• برونشیت
• آسم
• اسهال
• اختلالات پوستی
• بیماری کبد
• مشکلات گوارشی
• اشتهای ضعیف
• انگل‌ها
• کم بودن شیر مادر

همچنین تصور می‌شود سیاه دانه از سیستم ایمنی حمایت می‌کند و از کبد، کلیه‌ها و دستگاه گوارش محافظت می‌کند. مطالعات مختلف نشان داده که سیاه دانه دارای خواص دیگری ازجمله موارد زیر است:

• دیورتیک (کاهش ‌دهنده‌ی تجمع مایعات)
• ضد فشار خون
• ضد دیابت
• ضد سرطان
• ضد میکروب
• ضد درد
• ضد التهاب
• آنتی‌اکسیدان (محافظ در برابر مولکول‌های مضر به نام رادیکال‌های آزاد)

بیشتر مطالعات موجود در آزمایشگاه انجام‌ شده و مطالعات انسانی نبوده است، بنابراین شواهد علمی از همه‌ی استفاده‌های سنتی از سیاه دانه حمایت نمی‌کنند.

کارآزمایی‌های نسبتاً زیادی روی سیاه دانه و تأثیر احتمالی آن روی بیماری‌های مختلف انجام شده است. توجه کنید که برخی مطالعات نتایج ضدونقیضی درمورد میزان اثربخشی سیاه دانه حاصل کرده‌اند، بنابراین درمورد مصرف سیاه دانه برای درمان مشکل سلامتی باید احتیاط کرد. همچنین به یاد داشته باشید مکمل‌ها هرگز نباید جایگزین مراقبت‌های استاندارد شوند. در ادامه نگاهی عمیق‌تر به برخی از پژوهش‌ها درمورد تاثیر سیاه دانه روی مشکلات سلامتی و بیماری‌های مختلف می‌اندازیم.

ترکیبات موجود در سیاه دانه ممکن است به افراد مبتلا به دیابت نوع دو کمک کند قند خون خود را کاهش دهند. کارآزمایی‌های بالینی مختلف پتانسیل سیاه‌دانه را برای عمل به‌عنوان درمان مکمل دیابت نشان داده‌اند. مرور سیستماتیکی از ۱۳ کارآزمایی بالینی، بهبودهایی در کنترل قند خون را نشان می‌داد. برخی از این کارآزمایی‌ها نیز نشان داده‌اند سیاه دانه حساسیت به انسولین را بهبود می‌بخشد.

مطالعه‌ای سیاه دانه را با متفورمین (از داروهای دیابت) و تغییرات سبک زندگی مقایسه کرد تا مشخص شود کدام مداخله برای افراد مبتلا به پیش‌دیابت (سطح قند خون بالایی که به اندازه‌ای بالا نیست که دیابت در نظر گرفته شود) بهتر است. سیاه دانه نتایجی مشابه متفورمین ازنظر سنجه‌های اندازه بدن (مانند وزن و شاخص توده بدنی) و کنترل قند خون حاصل کرد. این گیاه همچنین نتایج آزمایش چربی خون و التهاب را در افراد دچار پیش دیابت بهبود داد.

اگرچه این نتایج امیدوارکننده است، برخی از پژوهشگران معتقدند به آزمایش‌های انسانی گسترده‌تری نیاز داریم. هنوز نادانسته‌های زیادی درمورد مقدار بهینه و ایمنی سیاه دانه برای بیماران مبتلا به دیابت وجود دارد.

تیموکینون و ترکیبات دیگر موجود در سیاه دانه با اثرات مفیدی روی سلامت قلب همراه بوده‌اند. مطالعات نشان داده‌اند سیاه دانه ممکن است در مواردی مانند فشار خون بالا، بالا بودن چربی خون، تصلب شرایین و آسیب قلبی مفید باشد.

براساس مطالعه مروری، مصرف سیاه دانه با بهبود فشار خون سیستولیک و دیاستولیک همراه می‌شود که احتمالاً ناشی از اثرات مدر آن است. این نتایج هم در افراد سالم و هم در افراد مبتلا به سندرم متابولیک مشاهده شده است. در همین مطالعه مروری به چندین مطالعه حیوانی اشاره شد که در آن سیاه دانه سطح چربی خون را بهبود داده بود. به‌طور‌ خلاصه، سیاه دانه موجب افزایش کلسترول خوب و کاهش کلسترول بد می‌شود.

در مطالعه کوچک و طولانی‌مدتی، مصرف روزانه سیاه دانه به همراه داروهای کاهش‌دهنده قند خون به مدت یک سال در افراد مبتلا به دیابت مورد بررسی قرار گرفت. در مقایسه با گروه دارونما، افرادی که سیاه دانه را به رژیم درمانی خود افزوده بودند، بهبود معناداری را در کلسترول کل و نسبت LDL/HDL تجربه کردند. افزوده سیاه دانه همچنین به بهبود ضربان قلب و فشار خون منجر شد.

اگر بیماری قلبی دارید، قبل از مصرف سیاه دانه با پزشک خود مشورت کنید، زیرا هنوز مطالعات به نتیجه قطعی نرسیده‌اند و سیاه دانه نیز مانند گیاهان دارویی دیگر ممکن است با برخی داروها تداخل داشته باشد.

مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی به رابطه احتمالی میان سیاه دانه و عملکرد شناختی اشاره می‌کنند. این پژوهش‌ها نشان داده‌اند که سیاه دانه حافظه و یادآوری را بهبود می‌بخشد. در برخی از کارآزمایی‌های انسانی کوچک نیز نتایج مشابه شده است.

مطالعه‌ای روی ۴۰ فرد مسن سالم مصرف سیاه دانه را با دارونما مقایسه کرد تا ببیند که آیا بر حافظه، توجه و شناخت تاثیر دارد. گروهی از افراد هر روز دو کپسول ۵۰۰ میلی‌گرمی از سیاه دانه مصرف می‌کردند. طول دوره آزمایش نه هفته بود. در پایان مطالعه، مشخص شد سیاه دانه تاثیر مثبت معناداری بر حافظه، توجه و شناخت دارد.

کارآزمایی کوچک دیگری مصرف سیاه دانه را در پسران ۱۴ تا ۱۷ سال آزمایش کرد. در این مطالعه تعدادی از شرکت‌کنندگان روزانه ۵۰۰ میلی‌گرم سیاهدانه را به مدت چهار هفته مصرف کردند.  سیاه‌دانه تأثیر مثبتی بر خلق‌وخو، اضطراب و شناخت داشت، اما ازنظر آماری تفاوتی با دارونما نداشت. بنابراین برای تعیین نقش سیاه‌دانه در حافظه و شناخت به کارآزمایی‌های انسانی بزرگ‌تر و طولانی‌تری نیاز است.

اسانس روغنی سیاه دانه ممکن است به صورت موضعی برای درمان بیماری‌های پوستی مختلف استفاده شود. مرور سیستماتیکی از کارآزمایی‌های تصادفی کنترل‌شده با دارونما به این نتیجه رسید که سیاه دانه می‌توان در درمان شرایط زیر مفید باشد:

• اگزما
• پسوریازیس
• پیسی
• آکنه

در بیشتر مطالعاتی که در مطالعه مروری گنجانده شده، از سیاه دانه به صورت موضعی استفاده شده است. اگرچه مصرف خوراکی سیاه دانه نیز شاید اثرات مثبتی بر این موارد و مشکلات پوستی دیگر داشته باشد.

در مطالعه‌ای اثرات سیاه دانه با بتامتازون (از استروئیدها) و اوسرین (نوعی لوسیون) در تسکین اگزمای پوست مقایسه شد. در این مطالعه شرکت‌کنندگان ۱۸ تا ۶۰ ساله به‌طور تصادفی  یکی از سه درمان را دریافت کردند (دوبار در روز به مدت چهار هفته). سیاه دانه و بتامتازون اگزمای دست را سریع‌تر از اوسرین بهبود دادند.

مطالعه دیگری اثر سیاه دانه را با روغن ماهی در درمان  پیسی مقایسه کرد. ۵۲ شرکت‌کننده، دو بار دروز عصاره روغنی سیاه دانه یا روغن ماهی را روی ضایعات پوستی خود مالیدند. در پایان کارآزمایی شش ماهه، درنتیجه استفاده از سیاه دانه بهبود بیشتری در اندازه ضایعات پیسی مشاهده شد.

التهاب فرایندی طبیعی است که می‌تواند براثر آسیب، عفونت یا بیماری ایجاد شود. ترکیبات موجود در دانه و روغن سیاهدانه شاید به کاهش این التهاب کمک کنند.

اثرات سیاه دانه بر التهاب و استرس اکسیداتیو در مرور سیستماتیک اخیری مورد ارزیابی قرار گرفت. از ده کارآزمایی بالینی که در این مرور درنظر گرفته شده بودند، این نتیجه حاصل شد که سیاه‌دانه نشانگرهای التهابی همچون پروتئین واکنشی سی و فاکتور نکروزدهنده تومور-آلفا را کاهش داده و قدرت آنتی‌اکسیدانی را افزایش می‌دهد.

براساس برخی مطالعات سیاه دانه همچنین می‌تواند به عنوان درمان مکمل برای افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید (رماتیسم مفصلی) مفید باشد که نوعی بیماری خودایمنی محسوب می‌شود که مشخصه‌ی آن التهاب مزمن و درد مفاصل است.

مطالعه کوچکی در ۴۲ فرد مبتلا به آرتریت روماتوئید روغن سیاه دانه را با دارونما مقایسه کرد. نیمی از شرکت‌کنندگان به مدت هشت هفته، دو بار در روز ۵۰۰ میلی‌گرم روغن سیاه دانه مصرف کردند. در افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید، سیاه دانه سیتوکین‌های ضدالتهابی را افزایش و سیتوکین‌های پیش‌التهابی را کاهش داد. همان طور که در مطالعات مختلف نیز ذکر شده، برای تأیید بیشتر این مسئله که آیا سیاه دانه التهاب را کاهش می‌دهد، به پژوهش‌های بیشتری نیاز است.

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سیاه دانه با دارا بودن ترکیبات آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی، به بهبود کیفیت اسپرم، افزایش تحرک و غلظت آن کمک می‌کند و از این طریق می‌تواند در درمان ناباروری مردان مؤثر باشد. از سوی دیگر، ترکیب تیموکینون موجود در سیاهدانه دارای خواص ضدسرطانی است که می‌تواند در پیشگیری و درمان سرطان پروستات نقش داشته باشد. علاوه‌بر‌این، مصرف منظم سیاه دانه می‌تواند باعث افزایش سطح تستوسترون و بهبود عملکرد جنسی در مردان شود.

مصرف منظم سیاهدانه به دلیل داشتن ترکیبات فعال مثل تیموکینون که خواص ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی قوی دارد، می‌تواند به تعادل هورمون‌ها کمک کند. این اثر به ویژه برای زنان در دوره‌های مختلف زندگی، مثل قبل از قاعدگی و دوران یائسگی، مفید است. سیاهدانه با کاهش التهاب و تنظیم واکنش‌های هورمونی بدن می‌تواند علائمی مانند دردهای قاعدگی، نوسانات خلقی، خستگی و گرگرفتگی را کاهش دهد و در بهبود کیفیت خواب و حالت روحی زنان در این دوره‌ها نقش موثری داشته باشد.

روغن سیاه دانه سرشار از تیموکینون و آنتی‌اکسیدان‌ها است. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد روغن سیاه دانه به کاهش التهاب، تقویت سیستم ایمنی، بهبود گوارش، تنظیم قند خون و کنترل دیابت کمک می‌کند. همچنین باعث کاهش کلسترول و فشار خون، بهبود سلامت قلب، شادابی پوست، درمان آکنه و اگزما می‌شود. مصرف آن از ریزش مو جلوگیری کرده و رشد مو را تقویت می‌کند. خواص ضدسرطانی داشته و ممکن است در مهار تومورها مؤثر باشد. روغن سیاه دانه همچنین به تقویت حافظه، کاهش اضطراب و بهبود خواب کمک می‌کند.

فراورده‌های مختلفی با استفاده از سیاهدانه تهیه می‌شود. روش‌های رایج مصرف این فراورده‌ها به شکل زیر است:

دانه کامل: دانه‌ی کامل سیاهدانه را می‌توان روزانه ۱ تا ۲ قاشق چای‌خوری مصرف کرد. بهتر است دانه‌ها را کمی بکوبید یا به شکل درشت آسیاب کنید تا جذب مواد مؤثر آن افزایش یابد. می‌توان آن را به‌صورت خام بلعید، با عسل مخلوط کرد یا روی سالاد، ماست و غذا پاشید. برای گوارش بهتر، مصرف آن با معده‌ی نیمه‌خالی یا بعد از غذا توصیه می‌شود. مصرف مداوم باعث تقویت ایمنی، بهبود گوارش، کاهش قند و التهاب می‌شود. در دوران بارداری یا بیماری خاص، مشورت با پزشک را فراموش نکنید.

روغن سیاه‌دانه: روغن سیاهدانه را می‌توان روزانه ۱ تا ۲ قاشق چای‌خوری به‌صورت ناشتا یا قبل از خواب مصرف کرد. برای شروع، نصف قاشق چای‌خوری توصیه می‌شود و در صورت تحمل به مقدار کامل افزایش می‌یابد. می‌توان آن را مستقیماً خورد یا با عسل، آب گرم یا داخل غذا ترکیب کرد. در صورت مصرف دارو یا بارداری، مشورت با پزشک ضروری است.

استفاده‌ی موضعی برای پوست و مو: روغن سیاه‌دانه روی پوست یا سر برای درمان آکنه، اگزما یا تقویت مو استفاده می‌شود. روغن را مستقیماً روی ناحیه‌ی مورد نظر ماساژ دهید. قبل از استفاده‌ی گسترده، تست حساسیت روی بخش کوچکی از پوست انجام دهید.

دم‌نوش: برای تهیه‌ی دمنوش سیاهدانه، یک قاشق چای‌خوری سیاهدانه را کمی بکوبید و داخل لیوان بریزید، سپس یک لیوان آب جوش روی آن بریزید و درب آن را بپوشانید تا ۱۰ تا ۱۵ دقیقه دم بکشد. پس از دم کشیدن، آن را صاف کرده و در صورت تمایل با عسل یا چند قطره آب لیمو میل کنید. دمنوش سیاه دانه را می‌توان روزی یک تا دو بار، ترجیحاً صبح ناشتا یا شب قبل از خواب مصرف کرد. مصرف منظم آن به تقویت سیستم ایمنی، بهبود گوارش، کاهش قند و فشار خون و آرامش اعصاب کمک می‌کند. در دوران بارداری یا هنگام مصرف داروهای خاص باید با پزشک مشورت شود. بهتر است مصرف از مقادیر کم شروع شود و در صورت تحمل، ادامه یابد.

مصرف سیاه دانه به‌طورکلی برای بیشتر مردم خطری ندارد. مطالعات مختلف روی این گیاه به عوارض جانبی و ایمنی کلی آن توجه داشته‌اند و در مطالعات عوارض جانبی بسیار کمی از سیاه دانه گزارش شده است. عوارض جانبی احتمالی مصرف سیاه دانه شامل موارد زیر می‌شود:

• تهوع
• نفخ
• هیپوگلیسمی  (افت سطح قند خون)
• تحریکات پوستی
• یبوست
• گرفتگی شکم
• سوء هاضمه

این عوارض جانبی خفیف هستند و پس از قطع مصرف سیاه دانه باید رفع شوند. در صورت ادامه پیدا کردن عوارض جانبی یا بدتر شدن آن‌ها به پزشک مراجعه کنید.

اگرچه سیاه دانه بی خطر در نظر گرفته می‌شود، برخی افراد باید از مصرف آن اجتناب کنند. به‌طور کلی، کودکان و بزرگسالان فقط باید سیاه دانه را برای مدت کوتاه و در مقادیر مناسب مصرف کنند. مصرف مقادیر زیاد یا استفاده‌ی طولانی‌مدت از سیاه دانه ممکن است خطر عوارض جانبی را افزایش دهد.

زنان باردار یا شیرده باید از مصرف مکمل‌های سیاه دانه خودداری کنند. درحالی‌که سیاه دانه‌ی مورد استفاده در غذا ممکن است مشکلی نداشته باشد، اطلاعات قابل اعتماد کافی وجود ندارد که بدانیم آیا مقادیر بالاتر سیاه دانه که در مکمل ها وجود دارد، بی‌خطر است یا نه. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سیاه دانه می‌تواند انقباضات رحم را آهسته کند که می‌تواند برای جنین ضرر داشته باشد.

ازآنجاکه سیاه دانه می‌تواند خطر خونریزی را افزایش دهد، توصیه می‌شود افراد مبتلا به اختلالات خونریزی یا کسانی که در روزهای آینده قرار است تحت عمل جراحی قرار گیرند، آن را مصرف نکنند.

گاهی اوقات مکمل‌ها می‌توانند با داروها، گیاهان دارویی، مواد مغذی یا سایر مکمل‌ها تداخل داشته باشند. این تداخلات ممکن است موجب شود داروها، مواد مغذی یا مکمل‌های دیگر در بدن به درستی عمل نکنند.

سیاه دانه ممکن است با موارد زیر تداخل داشته باشد:

•  نوروسک  (آملودیپین)
• نئورال، ساندیمون (سیکلوسپورین )
• داروها، گیاهان یا مکمل‌هایی که قند خون را کاهش می‌دهند
• داروها، گیاهان یا مکمل‌هایی که فشار خون را کاهش می‌دهند
• داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی
• داروها، گیاهان یا مکمل‌هایی که سروتونین را افزایش می‌دهند
• داروها، گیاهان یا مکمل‌هایی که لخته شدن خون را کند می‌کنند
• داروهای کاهش‌دهنده‌ی فعالیت سیستم عصبی مرکزی
• دیورتیک‌ها
• گیاهان یا مکمل‌هایی که به‌عنوان آرام‌بخش عمل می‌کنند
• آهن

تداخلات دارویی دیگری نیز ممکن است وجود داشته باشد، بنابراین اگر دارو یا مکملی مصرف می‌کنید، و قصد دارید سیاه دانه مصرف کنید، ابتدا با پزشک خود مشورت کنید.

سیاه دانه سمی نیست، ولی باید در حد متعادل مصرف شود. برخی مطالعات حیوانی که به سمیت احتمالی سیاه دانه پرداخته‌اند، دریافته‌اند که دوز ۲٫۴ گرم به‌ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای موش کشنده است.

در فردی با وزن حدود ۶۸ کیلوگرم، این مقدار برابر با ۱۶۳ گرم سیاه دانه است که ۸۱ برابر یا بیشتر از میانگین مقدار توصیه‌شده برای بزرگسالان است.

به خاطر داشته باشید مصرف مقادیر بیشتر از حد توصیه‌شده‌ی سیاه دانه ممکن است خطر عوارض جانبی همچون گرفتگی یا سوء هاضمه را افزایش دهد.

سیاه دانه گیاهی دارویی است که در انواع مختلف طب جایگزین استفاده می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که سیاهدانه می‌تواند برای قند خون، بیماری قلبی، اختلال حافظه، مشکلات پوستی و التهاب مفید باشد؛ اگرچه در بسیاری از موارد برای اثبات اثربخشی سیاهدانه در این موارد به مطالعات بیشتری نیاز داریم.

عوارض جانبی سیاه دانه نادر است، اما می تواند شامل ناراحتی معده، حالت تهوع و نفخ باشد. سیاه دانه با برخی داروها تداخل دارد، چنانچه داروی خاصی مصرف می‌کنید، در صورت تمایل به مصرف سیاه دانه ابتدا با پزشک مشورت کنید.