مرگبارترین ویروس های جهان ؛ از کرونا تا HIV

انسان‌ها از دیرباز در حال مبارزه با ویروس‌ها بوده‌اند. واکسن‌ها و داروهای ضدویروس از شیوع گسترده‌ی برخی بیماری‌های ویروسی جلوگیری کردند. بشر برخی ویروس‌های مثل آبله را به طور کامل ریشه‌کن کرد با این‌حال ویروس‌های مرگبار دیگر همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند. برای مثال سویه‌ی ویروسی که به شیوع ابولا از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ انجامید به مرگ بیش از ۹۰ درصد از مبتلایان منجر شد.

برخی ویروس‌ها مثل ویروس کرونا نرخ مرگ‌ومیر کمتری داشتند اما باز هم به دلیل سرعت شیوع بالا، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی به شمار می‌روند. در ادامه به چند نمونه از مهلک‌ترین و کشنده‌ ترین ویروس‌های جهان می‌پردازیم.

به نقل از سازمان جهانی بهداشت (WHO)، دانشمندان برای اولین بار ویروس ماربورگ را در سال ۱۹۶۷ کشف کردند. در آن زمان نمونه‌هایی از ابتلا بین کارکنان آزمایشگاهی در آلمان دیده شد که در معرض میمون‌های آلوده‌ی واردشده از اوگاندا قرار داشتند. علائم ویروس ماربورگ به علائم ابولا شباهت دارند. هر دو ویروس می‌توانند به تب هموراژیک بینجامند.

تب هموراژیک ویروس به عارضه‌ای گفته می‌شود که بسیاری از اعضای بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد، به سیستم قلبی عروقی آسیب می‌زند و قابلیت بدن برای انجام وظایفش را کاهش می‌دهد، به طوری که شخص مبتلا تب‌های شدید و خون‌ریزی در کل بدن را تجربه می‌کند که می‌تواند به شوک، نارسایی اعضای بدن و حتی مرگ بینجامد. در سال ۱۹۶۷، نرخ مرگ و میر این ویروس ۲۴ درصد بود اما در جمهوری دموکراتیک کنگو بین سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۰ به ۸۳ درصد و در شیوع سال ۲۰۱۷ اوگاندا به ۱۰۰ درصد رسید.

اولین شیوع شناخته‌شده‌ی ابولا در میان انسان‌ها در سال ۱۹۷۶ به‌صورت همزمان در جمهوری سودان و جمهوری دموکراتیک کنگو رخ داد. ابولا از طریق تماس با خون و دیگر مایعات بدن یا بافت آلوده‌ی انسان یا حیوان منتقل می‌شود. سویه‌های شناخته‌‌شده‌ی این ویروس ازنظر کشندگی تفاوت‌های چشمگیری با یکدیگر دارند.

بزرگ‌ترین شیوع ابولا در اوایل سال ۲۰۱۴ در غرب آفریقا رخ داد و دو سال به طول انجامید. در طی این دوره ۲۸۶۵۲ نفر آلوده شدند و ۱۱۳۲۵ نفر جان خود را از دست دادند. در دسامبر ۲۰۲۰، واکسن اروبو (Ervebo) توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده به تصویب رسید. این واکسن به دفاع در برابر ویروس ابولای زئیر کمک کرد و به‌صورت انبوه از ژانویه‌ی ۲۰۲۱ در دسترس قرار گرفت.

گرچه واکسن هاری برای حیوانات در دهه‌ی ۱۹۲۰ معرفی شد و باعث شد این بیماری در جهان توسعه‌یافته به‌ندرت رخ دهد، شیوع هاری در هند و بخش‌هایی از آفریقا همچنان به شکل مشکلی جدی باقی‌ مانده است. سالانه نزدیک به ۵۹ هزار نفر بر اثر هاری می‌میرند.

عفونت ناشی از این ویروس بر اثر گزیدگی یا ایجاد خراش از سوی یک پستاندار آلوده رخ می‌دهد. وقتی شخصی دچار گزیدگی می‌شود باید بلافاصله واکسن هاری دریافت کند یا از پخش شدن بیشتر بیماری جلوگیری کند. در غیر این صورت ویروس به مغز و اعصاب آسیب می‌رساند. مرگ به دنبال بروز علائم رخ خواهد داد. نرخ مرگ و میر ویروس هاری ۹۹ درصد است.

احتمالا بتوان HIV را کشنده‌ ترین ویروس دنیای مدرن نامید. این ویروس هنوز بزرگ‌ترین قاتل انسان‌ها است. از زمان اولین تشخیص ویروس HIV در اوایل دهه‌ی ۱۹۸۰، نزدیک به ۳۲ میلیون نفر جان خود را براثر این ویروس از دست داده‌اند.

داروهای ضدویروس قدرتمند امکان زندگی افراد مبتلا به HIV را تا سال‌ها فراهم می‌کنند و در نمونه‌های نادر، پیوند سلول بنیادی حتی موفق به درمان این بیماری شده است؛ اما ویروس HIV همچنان در کشورهای کم‌درآمد و دارای درآمد متوسط پیشتاز است و معمولا ۹۵ درصد از ابتلاهای جدید به این بیماری در این کشورها رخ می‌دهند. از هر ۲۵ نفر در منطقه‌ی آفریقایی سازمان جهانی بهداشت تقریبا یک نفر دارای HIV مثبت است؛ که دوسوم از آمار مبتلایان به HIV جهان را تشکیل می‌دهد. در سال ۲۰۲۱، ۶۵۰ هزار مرگ مرتبط با HIV در سراسر جهان گزارش شد. با وجود تلاش‌های متعدد، تاکنون واکسنی برای HIV ساخته نشده است.

مجمع جهانی بهداشت در سال ۱۹۸۰، رسما از دنیای بدون آبله خبر داد؛ اما پیش از آن انسان‌ها به مدت هزاران سال با بیماری آبله مبارزه می‌کردند و نوع شدیدی از این بیماری به نام واریولای ماژور نزدیک به ۳۰ درصد از مبتلایان را به کام مرگ می‌کشاند. بازماندگان هم با خراش‌هایی دائمی و عمیق و اغلب اوقات کوری به زندگی خود ادامه می‌دادند.

در جمعیت‌های خارج از اروپا نرخ مرگ و میر بیشتر بود. برای مثال بر اساس تخمین مورخان، آبله که توسط کاوشگران اروپایی منتقل شده بود، نزدیک به ۹۰ درصد از جمعیت بومی آمریکا را کشت. تنها در قرن بیستم نزدیک به ۳۰۰ میلیون نفر بر اثر آبله جان خود را از دست دادند.

سندرم ریوی هانتاویروس (HPS) بیماری کشنده‌ای است اما تعداد کمی از مردم بر اثر این بیماری کشته شدند. این ویروس برای اولین بار در سال ۱۹۹۳ در ایالات متحده به شهرت رسید. هانتاویروس از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود بلکه بر اثر قرار گرفتن در معرض ترشحات موش‌های آلوده شیوع پیدا می‌کند.

در اوایل دهه‌ی ۱۹۵۰ در طول جنگ کره، نوع متفاوتی از هانتاویروس به نام تب هموراژیک کره‌ای شیوع پیدا کرد و بیش از ۳۰۰۰ سرباز سازمان ملل به این ویروس آلوده شدند که نزدیک به ۱۲ درصد آن‌ها مردند. با اینکه هانتاویروس برای طب غربی جدید بود پژوهشگرها گزارش مشابهی را از سنت‌های طبی ناواهو دریافت کردند که به بیماری موش‌ها مرتبط بود.

آنفولانزا بخش کمی از مبتلایان را می‌کشد که بر اساس CDC، آمار سالانه‌ی آن به ۱/۸ در ۱۰۰ هزار نفر می‌رسد؛ اما از آنجا که می‌تواند تعداد زیادی از افراد را آلوده کند یکی از کشنده‌ترین ویروس‌های جهان است. در طول فصل رایج آنفولانزا در سراسر جهان نزدیک به ۶۵۰ هزار نفر جان خود را بر اثر این بیماری از دست می‌دهند.

گاهی هم سویه‌های جدید آنفولانزا در سراسر جهان گسترش پیدا می‌کنند. اغلب اوقات این سویه‌ها نرخ مرگ و میر بالاتری نسبت به آنفولانزای بومی دارند. آنفولانزای اسپانیایی ۱۹۱۸، کشنده‌ترین دنیاگیری آنفولانزا بود که با ابتلای ۴۰ درصد از جمعیت جهان به مرگ تقریبا ۵۰ میلیون نفر انجامید.

ویروس دنگی از طریق گزیدگی پشه آلوده به انسان منتقل می‌شود. تب هموراژیک دِنگی که بر اثر ویروس دنگی به وجود می‌آید برای اولین بار در دهه‌ی ۱۹۵۰ در فیلیپین و تایلند ظاهر شد. ویروس این بیماری در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری پخش شد. نزدیک به ۴۰ درصد از جمعیت جهان امروزه در مناطقی زندگی می‌کنند که تب دنگی رایج است و این بیماری احتمالا با تغییرات اقلیمی و حرکت پشه‌ها به مناطق دیگر گسترش خواهد یافت.

بر اساس آمار WHO، دنگی سالانه ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلیون نفر را آلوده می‌کند. گرچه تب دنگی نرخ مرگ و میر پائین‌تری نسبت به ویروس‌های دیگر دارد به احتمال ۱ درصد این ویروس می‌تواند به بیماری مشابه ابولا به نام تب هموراژیک دنگی بینجامد که در صورت عدم درمان نرخ مرگ و میر ۲۰ درصدی خواهد داشت. واکسن دنگی به نام Dengvaxia در سال ۲۰۱۹ توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده برای استفاده‌ی کودکان ۹ تا ۱۶ سال در مناطق رایج تب دنگی تأیید شد.

روتاویروس به‌نوعی بیماری اسهالی می‌انجامد که سالانه نزدیک به ۲۰۰ هزار کودک را می‌کشد. اغلب قربانیان این ویروس در نیجریه و هند سکونت دارند. به لطف واکسن، کودکان در دنیای توسعه‌یافته به ندرت از عفونت این ویروس جان خود را از دست می‌دهند اما این ویروس در کشورهای در حال توسعه که مشکل کم‌آبی دارند، رایج‌تر است.

بر اساس تخمین‌های WHO، بیش از ۲۵ میلیون مورد سرپایی و دو میلیون بستری در سال از این ویروس گزارش می‌شوند. کشورهایی که از واکسن روتاویروس استفاده کردند، شاهد کاهش شدید در بستری‌ و مرگ بودند. امروز دو واکسن برای محافظت از کودکان در برابر روتاویروس وجود دارد.

ویروس سارس یا سندرم حاد تنفسی برای اولین بار در سال ۲۰۰۳ در چین شیوع پیدا کرد. این ویروس احتمالا در ابتدا در خفاش‌ها ظاهر شده و سپس از طریق پستانداری میانی به نام گربه‌ی زباد به انسان منتقل شده است. این بیماری پس از چین به سرعت به ۲۶ کشور جهان گسترش یافت و تنها در چند ماه نزدیک به ۸۰۹۶ نفر را آلوده و کرد و ۷۷۴ نفر را کشت.

سارس به تب، سرماخوردگی و بدن‌درد می‌انجامد که اغلب به ذات‌الریه ختم می‌شود. در این التهاب ریه‌ها متورم شده و با چرک پر می‌شوند. سارس دارای نرخ مرگ و میر تقریبی ۹/۶ درصد است. با این حال از اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰ تا کنون مورد جدیدی از ابتلا به سارس گزارش نشده است.

SARS-COV2 یا ویروس کرونا شاید بخش زیادی از مبتلایان را نکشد اما بیماری حاصل از این ویروس یا کووید ۱۹ از زمان شیوع گسترده در اوایل ۲۰۲۰ به عامل اصلی مرگ و میر بسیاری از مردم جهان تبدیل شد. تا اکتبر ۲۰۲۲، این ویروس بیش از ۶/۵۷ میلیون نفر را در سراسر جهان به کام مرگ کشاند و بیش از ۶۲۶ میلیون نفر را آلوده کرد.

ویروس SARS-COV-2 به خانواده‌ی مشابهی از ویروس‌هایی مثل SARS-COV تعلق دارد که کروناویروس نامیده می‌شوند. کروناویروس جدید برای اولین بار در دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین گزارش شد. بر اساس پژوهش سال ۲۰۲۱ مجله‌ی نیچر، این ویروس احتمالا ریشه در خفاش‌ها دارد که از طریق جانوری میانی به انسان منتقل شده است.

شیوع اولیه‌ی کروناویروس، قرنطینه‌ی گسترده‌ی شهر ووهان و شهرهای اطراف آن، محدودیت سفر به مناطق تحت تأثیر و تلاش‌هایی برای ساخت واکسن را به دنبال داشت. تخمین نرخ مرگ و میر پس از آلودگی کار دشواری است اما سن هم عامل مهمی در کشندگی ویروس کرونا بود. این ویروس همچنین تهدیدی جدی برای افرادی با بیماری‌های زمینه‌ای مثل دیابت، فشار خون بالا یا چاقی بود.

علائم متداول بیماری کووید ۱۹ عبارت‌اند از تب، از بین رفتن حس چشایی یا بویایی، تنگی نفس و علائم جدی‌تر شامل مشکلات تنفسی، درد قفسه‌ی سینه و از بین رفتن امکان تحرک. واکسن‌های مختلفی برای کووید ۱۹ ارائه شدند که برای کودکان و بزرگسالان قابل استفاده بودند. این واکسن‌ها به شکل چشمگیری شدت بیماری و مرگ را کاهش دادند.

ویروس مرس که عامل سندرم تنفسی خاورمیانه است در سال ۲۰۱۲ در عربستان سعودی و سپس در سال ۲۰۱۵ در کره‌ی جنوبی شایع شد. این ویروس دارای نرخ مرگ و میر بالای نزدیک به ۳۵ درصد از مبتلایان است؛ اما تا سال ۲۰۱۲ تنها ۸۵۸ نفر را کشت.

ویروس مرس هم به خانواده‌ی یکسانی از ویروس‌های سارس و ویروس کووید ۱۹ تعلق دارد. به نقل از WHO، بیماری از شترها به انسان منتقل شده و علائمی مثل تب، سرفه و تنگی نفس را به دنبال دارد. فعلاً واکسنی برای پیشگیری از این بیماری وجود ندارد. بهترین راه برای کاهش احتمال ابتلا، شستن منظم دست‌ها، اجتناب از تماس با شترها و عدم مصرف محصولات حاوی شیر خام حیوانات است.

در ادامه به برخی ویروس‌های مرگبار می‌پردازیم که کمتر شناخته‌ شده‌ یا همه‌گیر شده‌اند اما درصد کشندگی بالایی دارند.

• ویروس آنفلوانزای پرندگان: سویه‌های مختلفی از آنفولانزای پرندگان با نرخ مرگ و میر ۷۰ درصدی به ترس و وحشت در میان مردم انجامیدند؛ اما در واقع ریسک ابتلا به سویه‌ی H5N1، یکی از شناخته‌شده‌ترین انواع آنفولانزای پرندگان، بسیار پائین است. احتمال ابتلا به این بیماری فقط در صورت تماس مستقیم با ماکیان وجود دارد.
• ویروس لاسا: پرستاری در نیجریه اولین شخصی بود که به ویروس لاسا آلوده شد. این ویروس از طریق جوندگان منتقل می‌شود. نمونه‌های این ویروس می‌توانند به همه‌گیری بومی بینجامد. به این معنی که صرفا در یک منطقه‌ی خاص مثل غرب آفریقا رخ می‌دهند. به باور دانشمندان ۱۵ درصد از جوندگان غرب آفریقا می‌توانند حامل این ویروس باشند.
• ویروس جونین: ویروس جونین با تب هموراژیک آرژانتینی در ارتباط است. افراد مبتلا به ویروس از التهاب بافتی، عفونت و خون‌ریزی پوستی رنج می‌برند. مشکل اینجاست که علائم به قدری رایج هستند که این بیماری به ندرت در برخورد اول کشف و شناسایی می‌شود.
• تب کریمه کنگو: ویروس تب کریمه کنگو از طریق کنه منتقل می‌شود. روند پیشرفت این ویروس به ویروس‌های ماربورگ و ابولا شباهت دارد. در اولین روزهای آلودگی، خون‌ریزی‌های سوزنی در چهره، دهان و گلو دیده می‌شوند.
• ویروس ماچوپو: ویروس ماچوپو با تب هموراژیک بولیویایی در ارتباط است و با عنوان تیفوس سیاه هم شناخته می‌شود. عفونت ویروس به تب شدید همراه با خونریزی‌های سنگین می‌انجامد. روند پیشرفت این ویروس به ویروس جونین شباهت دارد. اغلب اوقات جوندگان ناقل این ویروس هستند و امکان سرایت آن از انسان به انسان دیگر هم وجود دارد.
• ویروس جنگل کیاسانور (KFD): دانشمندان ویروس KFD را در درختزارهای ساحل جنوب غرب هند در سال ۱۹۵۵ کشف کردند. این ویروس از طریق کنه منتقل می‌شود اما به گفته‌ی دانشمندان شناسایی ناقل آن کاری دشوار است. به نظر می‌رسد، موش‌های صحرایی، پرندگان و گرازهای وحشی میزبان این ویروس باشند. افراد مبتلا به این ویروس از علائمی مثل تب بالا، سردردهای شدید و دردهای ماهیچه‌ای رنج می‌برند که ممکن است به خونریزی هم بینجامد.