دوپامین چیست ؛ همه‌چیز درباره هورمون لذت Dopamine

دوپامین نوعی انتقال‌دهنده‌ی عصبی در مغز است که بر بسیاری از عملکردهای بدن ازجمله انگیزه، خلق‌وخو، توجه و حافظه مؤثر است. انتقال‌دهنده‌های عصبی یا نوروترنسمیترها به پیام‌رسان‌های شیمیایی اطلاق می‌شود که سیگنال‌های عصبی را در بدن انسان منتقل می‌کنند. دوپامین علاوه‌بر نقش انتقال‌دهنده‌ی عصبی‌اش به‌عنوان هورمون هم عمل می‌کند.

دوپامین تأثیر مستقیمی بر سیستم عصبی مرکزی می‌گذارد؛ سیستمی که از مغز و نخاع تشکیل شده است. این ماده نقش اساسی در سازوکار سیستم پاداش مغز نیز ایفا می‌کند. سیستم پاداش مغز احساس لذت تجربه‌شده‌ی افراد هنگام انجام فعالیت‌های پاداش‌دهنده را تقویت می‌کند.

در این مطلب می‌خوانید:

درحالی‌که از دوپامین اغلب به‌عنوان ماده‌ی شیمیایی مرتبط با «لذت» نام می‌برند، چنین اطلاقی ازحیث علمی اندکی نادرست و نابجا است؛ زیرا دوپامین در واقعیت و به‌خودی‌خود «لذتی» ایجاد نمی‌کند. بااین‌حال، می‌توانیم عبارت متداول فوق را بدین‌شکل اصلاح کنیم: دوپامین با پیونددادن احساس لذت به برخی رفتارها، احساس لذت را در ذهن و بدن انسان تقویت می‌کند. به‌تعبیری دوپامین باعث می‌شود تا ما از انجام برخی کارها به‌زعم خودمان و بنابر تلقی ذهن خودمان «بیشتر لذت ببریم». تانیا جی پیترسون، مربی فعال در حوزه بهداشت روانی می‌گوید:

دوپامین ماده‌ی شیمیایی مرتبط با حس خوب است. دوپامین بخشی از مرکز پاداش ما است و وقتی مغز در پاسخ به کاری که انجام می‌دهیم، دوپامین تولید می‌کند، احساس خوبی پیدا می‌کنیم و درادامه می‌خواهیم هر کاری که باعث سالم‌ترشدنمان از نظر روانی شود، انجام دهیم. چنین روندی به‌نوبه‌ی خود به تولید دوپامین بیشتر منجر می‌شود.

دوپامین در پاسخ‌های ستیز یا گریز هم وجود دارد و نقش ایفا می‌کند. هنگام تجربه‌ی تهدید درک‌شده‌، خواه واقعی باشد خواه تهدیدی خیالی، سیستم عصبی سمپاتیک (SNS) فعال و باعث آزادشدن دوپامین و سایر کاتکول آمین‌ها می‌شود و این روند به پاسخ به استرس کمک می‌کند.

بنابر توضیح دکتر جیمز جیوردانو، استاد علوم اعصاب و بیوشیمی در مرکز پزشکی دانشگاه جورج تاون، دوپامین در شماری از نواحی مختلف مغز تولید می‌شود؛ ازجمله جسم سیاه، ناحیه‌ی تگمنتال شکمی، غده‌ی هیپوفیز و مسیرهای هیپوتالاموس.

دوپامین بر بسیاری از عملکردهای عصبی و شناختی و رفتاری در بدن هم تأثیر مستقیم می‌گذارد، ازجمله‌ی آن‌ها می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• انگیختگی
• جنبش
• تنظیم برخی هورمون‌ها و غدد
• تقویت و پاداش
• افکار و احساسات

شاید واقعاً بی‌راه نباشد اگر بگوییم دوپامین بر همه‌چیز تأثیر می‌گذارد؛ از طرزتفکر و حرکت ما گرفته تا شیوه به‌یادآوردن و رفتارهایمان. بااین‌حال هرکس بسته به عوامل مختلف، دوپامین را به‌طور متفاوتی تجربه می‌کند. تشخیص نداشتن تعادل در سطوح دوپامین در بدن انسان دشوار است؛ اما به‌طورقطع می‌دانیم که برهم‌خوردن سطوح طبیعی دوپامین می‌تواند به‌طورمستقیم بر سلامت جسمی و سلامت روان ما تأثیر بگذارد. دوپامین بسیار کم یا بسیار زیاد می‌تواند مشکلات زیادی ایجاد کند.

افراد با کمبود دوپامین در بدنشان ممکن است علائم مختلفی را تجربه کنند؛ ازجمله:

• اضطراب
• یبوست
• مشکل در خوابیدن
• توهم
• ازدست‌دادن تعادل
• کاهش انرژی
• کاهش میل جنسی
• نوسان‌های خلقی
• گرفتگی عضلات
• لرزش
• تغییر وزن

فرد با کمبود دوپامین ممکن است فراموش‌کار، مضطرب، بی‌توجه، گوشه‌گیر و ازنظر عاطفی خاموش باشد. همچنین، ممکن است مشکلات در کارکرد معده و مشکلات درزمینه‌ی تعادل نیز در بدن فرد رخ دهد.

میزان فراوان دوپامین می‌تواند به برخی احساسات مثبت مانند داشتن انرژی زیاد منجر شود؛ اما این پدیده گاهی اثرهای منفی نیز خواهد داشت. اگر میزان دوپامین فرد بسیار زیاد باشد، ممکن است این عوارض را به‌دنبال داشته باشد:

• رفتار خشونت‌آمیز
• انرژی بیش‌ازحد
• سرخوشی
• رفتارهای تکانشی
• علاقه‌مند به رابطه جنسی
• ناتوان از خوابیدن

درحالی‌که میزان فراوان دوپامین می‌تواند تمرکز، انرژی، میل جنسی و توانایی انسان برای تمرکز را افزایش دهد، ممکن است به رفتارهای رقابتی و پرخاشگرانه نیز منجر شود و علائمی ازجمله اضطراب و مشکلات خواب و استرس ایجاد کند.

فرد هنگام درگیربودن با اختلال در سطوح دوپامین، ممکن است در عملکردهای عصبی شناختی که به کارکرد حافظه و توجه و توانایی‌های حل مسئله مربوط می‌شود، دچار افت شود. دوپامین نیز مانند انتقال‌دهنده‌ی عصبی معروف دیگر موسوم به سروتونین که به تنظیم خلق‌وخو کمک می‌کند، در رخ‌دادن بسیاری از بیماری‌های روانی مؤثر است. عملکرد غیرعادی گیرنده‌های دوپامین در برخی از اختلالات سلامتی و روانی فرد ایفای نقش می‌کند. درادامه، به برخی از بیماری‌های مهم و معروف روان اشاره می‌کنیم که با سطوح دوپامین در ارتباط هستند.

بنابر توضیح دکتر جووردانو، کاهش سطح دوپامین در برخی بیماری‌های تخریب‌کننده‌ی عصبی، مانند بیماری پارکینسون رخ می‌دهد که در آن سلول‌های عصبی مسئول تولید و آزادسازی دوپامین در حال مرگ هستند.

مطالعات نشان داده‌اند که اختلالات دوپامین در افراد مبتلا به ADHD وجود دارد. این عارضه با علائم بی‌توجهی و تکانشگری مرتبط است. افراد مبتلا به ADHD ممکن است کمبودهای پاداش و انگیزه را تجربه کنند. این کمبودها باعث می‌شود تا مبتلایان به این عارضه نتوانند رفتار خود را برای انطباق با شرایط متغیر پاداش تغییر دهند.

اسکیزوفرنی با وقوع تغییراتی در گیرنده‌های دوپامین مغز و مسیرهای سیگنال دهی دوپامین همراه است. داروهای ضدروان‌پریشی به‌عنوان آنتاگونیست دوپامین عمل و به برخی از بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی کمک می‌کنند.

پاسخ‌های شرطی ناشی از دوپامین که از رفتارهای خاصی مانند نوشیدن الکل یا سیگارکشیدن یا قمار ناشی می‌شود، می‌تواند منجر به اعتیاد شود. اینکه چرا برخی افراد بیش از دیگران با اعتیاد دست‌وپنجه نرم می‌کنند، می‌تواند به‌دلیل تفاوت‌های قبلی در مدارهای دوپامین در بدنشان باشد.

MDD یکی از اختلالات شایع سلامت روان است و کمبود دوپامین می‌تواند به آنهدونیا یا ناتوانی در احساس لذت منجر شود؛ چیزی که خود اغلب از علائم MDD برشمرده می‌شود. بنابر یافته‌ها، کاهش عملکرد دوپامین می‌تواند به‌دنبال استرس و در انواع خاصی از اختلالات افسردگی رخ دهد. کاهش اثربخشی در متابولیسم و ​​سیگنال‌دهی دوپامین می‌تواند علائم و نشانه‌هایی ازاین‌قبیل را پدید آورد:

• ازدست‌دادن انرژی
• کاهش اشتها
• هوس خوردن غذاهای چرب یا شیرین
• کاهش میل و لذت‌بردن از فعالیت‌های مختلف
• تغییرات در میل جنسی

دکتر جووردانو توضیح می‌دهد که در چنین مواردی، افراد ممکن است با داروهای ضدافسردگی درمان شوند. اثر درمان به‌گونه‌ای است که می‌تواند اثر دوپامین موجود در محل‌های گیرنده آن را طولانی‌تر و بدین‌‌ترتیب، اثرهای واسطه‌ای دوپامین را برای کاهش چنین علائم و نشانه‌هایی تقویت کند.

اگر فردی اختلال سلامت جسمی یا روانی مرتبط با نداشتن تعادل دوپامین را تجربه می‌کند، باید در نظر داشته باشد که درمانش به رفع اختلال در سطوح دوپامین بستگی خواهد داشت. درصورتی‌که شخصی از علائم خاصی آزرده باشد، باید با پزشک خودش درباره‌ی سبک زندگی و رژیم غذایی و سابقه‌ی پزشکی صحبت کند. در این حالت، پزشک بهترین تصمیم ممکن را برای ادامه‌ی مسیر درمان اتخاذ خواهد کرد.

برای کمک به تعادل سطح دوپامین در مغز می‌توان از داروهای خاصی استفاده کرد. البته نوع دارویی که تجویز می‌شود، ممکن است بسته به ماهیت بیماری مورد هدف، اثر دوپامین را افزایش دهد یا مهار کند. درادامه، به‌طور گذرا چند گروه از داروهای مرتبط با تغییر سطوح دوپامین را مرور می‌کنیم.

آگونیست‌های دوپامین داروهایی هستند که عملکرد دوپامین را تقلید و گیرنده‌های دوپامین را فعال می‌کنند. چنین داروهایی ممکن است برای درمان بیماری‌هایی همچون پارکینسون، افسردگی، ADHD، میل جنسی کم، هیپرپرولاکتینمی و سندرم پای بیقرار به‌کار روند. نمونه‌هایی معروف از آگونیست‌های دوپامین عبارت‌اند از:

• داستینکس (کابرگولین)
• میراپرکس (پرامیپکسول)
• Requip (روپینیرول)

آنتاگونیست‌های دوپامین داروهایی هستند که به گیرنده‌های دوپامین متصل می‌شوند و بدین‌ترتیب از عملکرد دوپامین در مغز جلوگیری کنند. چنین داروهایی ممکن است برای درمان اسکیزوفرنی و اختلال دوقطبی تجویز شوند. آن‌ها می‌توانند حالت تهوع و استفراغ را نیز بهبود دهند. نمونه‌هایی از آنتاگونیست‌های دوپامین عبارت‌اند از:

• ابیلیفای (اریپیپرازول)
• جئودون (زیپراسیدون)
• رگلان (متوکلوپرامید)
• ریسپردال (ریسپریدون)
• زیپرکسا (اولانزاپین)

سومین دسته را به‌عنوان مهارکننده‌های بازجذب دوپامین می‌شناسند؛ داروهایی که از جذب مجدد دوپامین به‌واسطه‌ی سلول‌های عصبی مانع می‌شوند؛ به‌همین‌دلیل، می‌توانند سطح دوپامین را در مغز افزایش دهد. چنین داروهایی ممکن است افسردگی و اختلال پرخوری و نارکولپسی را بهبود دهند. این داروها ممکن است برای کمک به افراد برای غلبه بر اعتیاد نیز استفاده شوند. نمونه‌هایی از مهارکننده‌های بازجذب دوپامین داروهای زیر هستند:

• کوژنتین (بنزتروپین)
• Provigil (مودافینیل)
• ولبوترین (بوپروپیون)

ازآن‌‌جاکه تولید دوپامین در مغز اتفاق می‌افتد، نظارت بر سطح دوپامین دشوار است، راه‌هایی برای متعادل‌کردن سطح دوپامین بدون دارو وجود دارد. بهترین راه برای متعادل‌کردن سطح دوپامین، تمرکز بر عادات سالم است.

به‌گفته‌ی پترسون، موادمغذی موجود در برخی غذاها به مغز می‌روند و در آن‌‌جا به تولید دوپامین کمک می‌کنند. خوردن مقدار زیادی میوه و سبزیجات، به‌ویژه موز، می‌تواند تولید دوپامین را افزایش دهد. وی مصرف پروتئین‌هایی ازجمله گوشت‌های بدون چربی، ماهی، لوبیا و سایر پروتئین‌های گیاهی و دریافت غذاهای غنی از اسیدهای چرب امگا ۳ مانند سالمون، ماهی قزل آلا، تخم کتان آسیاب‌شده، دانه چیا، گردو و روغن زیتون را نیز توصیه می‌کند. تحقیقات نشان داده است که مصرف اسید آمینه تیروزین می‌تواند دردسترس‌بودن دوپامین را افزایش دهد. تیروزین را می‌توان در تعدادی از منابع غذایی دید؛ ازجمله:

• بادام
• آووکادو
• موز
• پنیر
• مرغ
• ماهی
• شیر
• محصولات سویا
• بوقلمون
• ماست

پیاده‌روی کوتاه، تمرین یوگا، رقصیدن در آشپزخانه یا انجام تمرینات ورزشی در خانه می‌تواند به تولید سطوح سالم دوپامین کمک کند. ورزش عادات خواب را نیز بهبود می‌بخشد که همین امر درادامه به بهبود سطوح متعادل دوپامین در بدن منجر خواهد شد.

تحقیقات نشان داده است که فعالیت بدنی می‌تواند بر ترشح انتقال‌دهنده‌های عصبی ازجمله دوپامین تأثیر مثبت بگذارد. به‌همین‌دلیل، این امکان کاملاً وجود دارد که ورزش منظم بتواند آسیب‌پذیری فرد را دربرابر مسائلی مانند اضطراب و افسردگی کاهش دهد. پیترسون می‌گوید:

هر فعالیت بدنی‌ای که از آن لذت می‌برید، انجام دهید. مجبورکردن خودتان به انجام کاری که از آن متنفر هستید، آن‌هم صرفاً فقط به این دلیل که شاید ورزش فواید جسمانی داشته باشد، کار صحیحی نیست. برای حصول سلامت روان کامل مرتبط با دوپامین، حرکاتی را انتخاب کنید که برایتان لذت‌بخش باشند.

انجام برخی کارهای کوچک که از انجامشان لذت می‌برید و پیونددادن آن‌ها با برخی دستاوردها یا موفقیت‌هایی که به‌زعم خودتان درخورتوجه و باارزش است، این پیغام را به مغزتان القا می‌کند که اوضاع مناسب است و شما به‌عنوان انسان در رقم‌زدن آن اوضاع مناسب نقش مستقیم و مؤثری ایفا کنید.

درنهایت، اگر به هر دلیلی درباره‌ی سطح دوپامین بدنتان احساس نگرانی دارید، بهتر است با پزشک متخصص مشورت کنید. احتمالاً بعد از خواندن این مقاله شما نیز متقاعد شده باشید که دوپامین نقشی اساسی و جدایی‌ناپذیر از مغز و سایر بخش‌های بدن انسان ایفا می‌کند؛ ازاین‌رو، دریافتن نداشتن تعادل آن در یک فرد و رسیدگی به آن بسیار مهم است.

این نکته‌ی بسیار مهم را نیز فراموش نکنید: بسیاری از افراد در مقاطعی از زندگی خودشان با به‌هم‌ریختگی‌هایی در سطوح دوپامین مواجه می‌شوند و این اتفاق لزوماً نگران‌کننده و حاکی از عارضه‌های جسمی یا روانی شدید نیست. شمار زیادی از به‌هم‌ریختگی‌های سطح دوپامین با اقدامات مناسب پزشک می‌تواند به‌سادگی تنظیم شوند.